Прогноза за 2009 за пазарот на капитал

Овој период е добра можност за да се извади магичната кристална кугла и да се позабавиме со предвидување на тоа што ни доаѓа во 2009 година поврзано со пазарот на капитал. Спремни ли сме за повторување на дебаклот од 2008 година кога индексот МБИ-10, генералниот индекс на македонски берзански акции, од ниво 7741 на почетокот на годината падна до денешните 2222, или 71% помала вредност, износ последен пат виден во декември 2005 година? Дали ќе го доживееме стресот од 2007 запечатен со најголемиот успех во историјата? За потсетување, во 2007 година пазарот на капитал изразен преку движењата на волуменот и цените на Македонската Берза ни донесе многу драматични случувања но и „хепи-енд”. Иако неочекувано за многумина, во 2007 година МБИ-10, порасна за точно 109%, од 3703 на 7741 индексен поен. Во 2006 година порастот беше 62%. Тоа беа времиња- кога имавме рекордно остварување и на светско ниво за пораст на еден берзански индекс во 2007 година. Но, за жал, состојбата на македонцките работи не е толку розова. Во 2009 година влегуваме со високо оптегнати едра директно во срцето на глобалната економска бура. Од една страна, имаме притисок врз тековната сметка на платниот биланс со вртоглав размер и потенцијал за нарушување на еден од основните заповеди на македонската економија - не смее да има ценовна нестабилност и девалвација на денарот. Од друга страна, се одмотува клопчето на забавен раст и развој на реалниот сектор. Сведоци сме на целосно замрзнување на кредитирањето од страна на банките, но во исто време и на намалениот обем на нарачки на извозниот сектор. Единствен позитивен сигнал добиваме од Владата која плови со полна брзина и во 2009 проектира инвестиции во инфраструктурата, надополнето со субвенциите за земјоделците и помош за трети групи од интерес. Крајно, и најбитно, големиот број на компаниите излистани на Македонската берза влегуваат во година во која приходите од работењето во најдобар случај ќе им останат на исто ниво, но најверојатно ќе им се намалат. Согласно основното правило за вреднување на хартиите од вредност, а тоа е потенцијалот за зголемени профити во иднина, континуирано во текот на годината ќе продолжи притисокот надолу врз евентуалниот замаец за раст на цените на акциите. Уште побитен е развојот на настаните во Словенија и Хрватска како најистурени бази на странските инвеститори во Македонија. Таму, работите не одат на добро. Инвеститорите ги книжат своите загуби заклучно со крајот на 2008 и ги фаќа ‘психолошки пишман’ или на англиски ‘buyers remorse’. За илустрација, тие инвеститори се изгорени од неликвидноста на Македонската берза, особено во деновите кога цените се движеа во надолна линија. Неликвидност, по дефиниција, значи дека не си во можност да го продадеш целиот износ на твојата позиција во одредени акции на одреден ден. Така, во инвестирањето во нашата земја, се повеќе и повеќе, има влијание т.н. ‘behavioral finance’, која ги објаснува овие човечки процеси на емоции наспротив рационално размислување. Следствено на тоа, аномалијата на човекот како таков, кој размислува преку емоции, ќе ги стави на страна сите бикови трендови на Македонската берза во 2009. Со други зборови, сите краткорочни трендови на движења на цените на акциите во нагорна линија во 2009 година, ќе бидат искористени од страна на странските инвеститори за топење на своите позиции во неликвидните акции на македонски компании, а со тоа ќе стават целосен поклопец врз евентуални значителни порасти. Моите очекувања се неутрални, и размислувам во насока за можен раст на МБИ-10 од 10% во однос на крајот на 2008 година, или МБИ-10 на 2500. Оптимистите ќе кажат дека во 2009 година ќе видиме превземања на некои големи компании од страна на странски стратешки инвеститори, и затоа цените на акциите на истите се со огромен потенцијален дисконт и со добра можност за заработка. Сепак, битно е да се напомене дека ризикот е голем, и дека во услови на намалена ликвидност берзата може да има барем еден период со дополнителна корекција. Во 2009 година квалитетот на корпоративното управување и правата на инвеститорите ќе станат жешки теми, согласно зголемувањето на бројот на локални институционални инвеститори.

Години на турбуленција

Основните правила на природата како на пример „што лета високо, ниско паѓа” познато како втор Њутнов закон, и сл., се случуваат кога најмалку ги очекуваш. Но, тие небески правила се секогаш тука околку нас и удираат без пардон. Во 2008 година, како илустрација, треснаа на земја дузина великани на светските економски процеси и инвестиции. Ми доаѓаат на ум Алан Гринспан и Бил Милер. Гринспен е познат по долгорочноста на својата кариера, како и по тоа што беше на чело на процесот што доведе до период од една од најголемите ренесанси и просперитет на американската економија. Бил Милер, пак, се издвојува како најдобриот менаџер на пари во последните 20 години со конзистентен позитивен резултат и надминување на реперите, од година за година. Во 2008 година двајцата доживуваат целосен срам врз својот лик и дело. Така, во 2009 година не може да се очекува дека овие правила на природата ќе се замрзнат туку напротив дека ќе пролиферираат. Од аспект на ретроспектива, и фактот дека работите сигурно изгледаат нормални кога се враќаме наназад, би го издвоил размислувањето на Гринспен. Имено, во септември 2007 година, на пазарот во западниот свет се објавија мемоарите на Ален Гринспен, маестрото на американската централна банка и нејзин шеф во последните 20 години, во книгата “Ера на турбуленција” (The Age of Turbulence). Во книгата, во предвидувањата за иднината на глобалната економија Гринспен дава песимистички осврт на времето што доаѓа. Имено, тој вели дека растот на продуктивноста, пред сé, на американската економија, ќе оди надолу, на 2% на годишно ниво, од просекот од 3% постигнат од 1995 до 2005 година. Понатаму, неговиот страв е дека инфлацијата во САД ќе се заголеми и до 5 проценти, што ќе доведе до пораст на каматните стапки. Крајно, тој е загрижен за сите трошоци што ќе произлезат од одењето во пензија на најмасовната генерација на американци, т.н. „бејби-бумери”, во бројка од над 70 милиони луѓе, или 28% од популацијата на таа земја во годините по 2010. Сумарно, Гринспен гледа голема турбуленција на економијата во краткорочна иднина. На тој начин, иако тој се извини на јавноста во текот на оваа година и призна дека направил грешка во проценките за позитивниот ефект на неговите политики на „невидлива рака” согласно нивниот огромен негативен ефект врз економијата - Гринспен несомнено е голем економист. Каква е прогнозата за Македонија за 2009? Во Македонија во годините што доаѓаат, во таа природна фаза на конвергенција кон ЕУ, сите ние веруваме дека нашиот стандард на живеење значително ќе се подобри. Но, стартот на маѓепсаните 10 години раст и развој како оние што се појавуваат во развојот на Ирска, Грција, Португалија или Словенија, ќе го чекаме за некоја друга година. Пред нешто повеќе од една година, проекциите на Владата во својата макроекономска политика за 2008 година беа за пораст на БДП од 6,0%, износ на инфлација од 3,0%, буџетски дефицит од -1,5%, пораст на извоз од 8%, пораст на трговскиот дефицит за -26% од БДП, и износ на странски директни инвестиции од 400 милиони евра. За жал, ниту една од овие бројки не се достигна и надмина. Напротив, сведоци сме на сериозни проблеми предизвикани од високата инфлација и трговскиот дефицит во 2008 година. За 2009 година, сега се проектира раст на БДП од 5,5%, износ на инфлација од 3,5%, буџетски дефицит од -2,8%, пораст на извоз од 16%, а пораст на увозот од 13%, и износ на странски директни инвестиции од 500 милиони евра. Главна реформа се спроведува во намалувањето на придонесите, а со тоа се проектира дека стапката на невработеност ќе се намали од 34 на 31,5% за само една година, до крајот на 2009 година. Согласно горенаведеното од годинашниот Буџет на државата се гледа дека просперитетот и оптимизмот на Владата е во дивергенција со оној на развиениот свет. Но, донекаде тоа не е неприродно земајќи во предвид дека нашата економија тргнува од ниска база и од период на стагнација. Сепак, треба да имаме во предвид дека во 2009 година во нашата економија ќе се прелеат забавените економски процеси од развиениот свет со што ќе не примораат во ревидирање на сите очекувани проектирани бројки. Истотака, сведоци сме на нашата лоша способност за предвидување на настаните. На пример, за 2008 година погодивме само дека Косово ќе стане независно. Сé друго, почнувајќи од исходот во Букурешт, претпоставките во Буџетот, до големината на светската криза, не изненади многукратно. Затоа, ако може нешто со сигурност да се прогнозира тоа е дека ќе има значителна турбуленција. Да ги врземе појасите!

Еко-луција

Трендовите некогаш стануваат движење, а движењето може да се претвори во револуција. Евидентно е дека во светските кујни на моќ се готви пелин за следните педесет години. Живееме во зората на ново време, или ера на “Енергија-Клима”-ера во која ќе заживее т.н. Е.Т. или Енерго-технологија (наспротив И.Т. или информатичка технологија), термини популаризирани од Том Фридман во неговиот најнов бестселер “Жешка, рамна и натрупана(Hot, flat and crowded)”. За што станува збор? Изминатиот викенд, Обама преку телевизиско интервју го образложи неговиот план за стимул на американската економија. Меѓудругото, тој планира фискална мега-инекција во “паметни” проекти со цел не само да се сврти негативниот тренд на безработица на краток рок туку и да се добие опиплив резултат со зголемена продуктивност на економијата на долг рок. На пример, тој најавува инвестиции во инфраструктурата - градење на патишта, модернизирање на училишта, проширување на достапот до широко-појасен Интернет до целото население, внесување на нова технологија во болниците, и подобрување на енергетската ефикасност на зградите и објектите. Од сите горенаведени макроекономски мерки, последната е нестандардна и свртува задолжително внимание. Таа мерка е почеток на еден значителен циклус на инвестиции во обновлива чиста енергија, енергетска ефикасност и конзервација на енергија во Америка. Ова е одговор на заканувачките процеси на недостаток на суровини, глобално затоплување, петро-диктатури и недостаток на електрична енергија. На овој процес веќе е надоврзана

ЕУ со својата декларација од 2007 година за намалување на негативните предизвикувачи на промени во климата, и тоа 20% намалување на емисии на јаглерод диоксид до 2020 година и сведување на истите на ниво од 1990 година, како и дистигнување на 20% од употребената енергија во ЕУ да доаѓа од обновливи чисти извори

. Сведоци сме оваа недела дека Саркози и покрај рецесијата ќе ги истурка сите планирани инвестиции на ЕУ на ова поле дополнети со формирање на “Фонд за солидарност” за инвестиции во чиста енергија на посиромашните земји-членки од Источна Европа. Дури и Кинеските автократи обрнуваат внимание на овие движења и се припремаат во брз период да се преориентираат на обновливи извори на енергија од тековната стратегија каде што речиси секои 2 недели градат нова термоцентрала на јаглен за задоволување на своите потреби за електрична енергија. Изненадувачки за нас, но вистинит е случајот на Португалија која на 23 ноември 2008 година, пренесено од Фајненшл Тајмс, објави дека во рок од 3 години до 2011 ќе изгради национална мрежа за достава на електрична енергија за електрични автомобили со нулта-емисија со 1.300 нови електро-станици низ целата земја. Оваа мрежа ќе ја прави заедно со Рено и Нисан. Во истовреме, Португалија ги стимулира сите компании и возачи кои купуваат електрични возила со даночни олеснувања за регистрација и данок на приход и до 1000 евра. Сето тоа е оперативна егзекуција на големата стратегија на Португалија за производство на 60% од својата електрична енергија до 2020 година со помош на ветер, сонце, вода и други обновливи извори. На кратко, Америка, како што сите други очекуваат, почнува да го превзема лидерството во овие големи процеси, револуција ако сакате, но сите други земји во светот ќе следат и ќе пробаат да се адаптираат, или да станат што ‘позелени’ од другите земји. Разликата ќе биде во брзо менување на сфаќањата. Ќе победат, односно ќе креираат нови квалитетни работни места, оние земји и компании кои ќе ги ‘надзеленат’ своите конкуренти. ‘Outgreening’ е концепт кој го менува начинот на размислување на луѓето воопшто, повеќе отколку што го менува начинот на работење со енергијата, велат Дов Сидман и Ендрју Шапиро-менаџмент консултанти. Во Македонија, наспротив овие светски процеси, имаме година во која заклучно со 9 месеци, крајот на септември, според Заводот за статистика имаме увезено 220 милиони евра на електрична енергија, наспротив 70 милиони за истиот период во 2007-ма(К’ј се парете?). Минатиот викенд, имавме криза со недостаток на дизел гориво. Имаме и проблеми во самата мрежа каде што одредени градови(

Тетово

), изминатите недели, остануваа без струја во подолг период во денот. Македонија не може да си дозволи да биде надвор од светските процеси. Електричата енергија е основа за подобар квалитет на живеење, бидејќи без нејзе човек не може да има ни мобилен, ни компјутер, ни едукација. Секоја паметна држава го става ова прашање на прво место. Нашиот основен проект за решавање на кризата со електрична енергија е изградбата на хидроцентралите Чебрен и Галиште. Тендерот за нивно спроведување во реалност се поништи на 3 декември, а со тоа се губи скапоцено време кое ние неможеме да си го дозволиме. Седат на страна и проектите за мали хидроцентрали, Бошков мост, и сл. Ние како мала и адолесцентна нација, многу сакаме да бидеме дел од светот, па така се радуваме кога се приклучуваме на светските еко-трендови од минатиот век од типот „Ден на дрвото”. Но, ако веќе сакаш да бидеш дел од револуцијата, тогаш троши ги моите даночни пари на воспоставување целосна независност на генерирање на електрична енергија, и второ приклучи ја Македонија на тековните глобални иницијативи, согласно можностите, во делот на хидро и соларна енергија, како и во конзервацијата на енергијата.

Кејнз, Фридман, Мандел и Македонија

Денеска сме сведоци на вруќа дебата за поголемо вклучување на државата во економијата како реакција на светската економска криза, не само во развиените економии туку и дома во Македонија. Следствено на трендот, минатата недела и нашата Влада се огласи со свој пакет од 10 мерки за спас вреден 300 милиони евра. Јас би издвоил 2 мерки кои навистина се добар поттик за дополнителна економска динамика и тоа: ослободувањето на компаниите од данок на добивка кога истата не се распределува во дивиденда и намалувањето на царините кај некои суровини и репроматеријали за потребите на индустријата. Интересно е да се напомене дека во САД, како епицентар на светската криза, вредноста на државната интервенција достигнува и до 7% од БДП, додека кај нас со овој пакет мерки, ако се верува на бројките, е нешто околу 5%. Иако, тешко е да се поверува дека сите фирми во државата ќе се определат да не земат дивиденда само за да ја искористат можноста согласно една од мерките, па така вредноста на оваа мерка сигурно ќе биде помала од 100 милиони евра, колку што беше најавено од страна на Владата. Но, откаде доаѓа таа филозофија на голема интервенција на државите во време на кризи? Одговорот се наоѓа во делото на само еден економист - Џон Мајнард Кејнз. Имено, иако веќе починат педесетина години, неговата дијагноза на рецесијата како економски циклус е основа за модерната макроекономија. Да повториме, Кејнз верува дека главната причина за намалување на економскиот обем е недоволната побарувачка за производи и услуги на пазарот. Така, кога се намалува побарувањето за добра, компаниите низ целата економија чувствуваат дека нивната продажба се намалува. Намалена продажба значи зголемена невработеност затоа што компаниите почнуваат да кратат на трошоците. Намалените профити и расходи за плати, понатака, дополнително влијаат на намалување на побарувачката. Сето ова води кон опасен врзан вртлог. Така, според теоријата на Кејнз, во ваков развој на настаните најдобар лек, или начин за блокада на овој негативен процес, е да се вклучи државата со некаква значајна нова политика-мерка. Во основа, економијата како таква, како што предава Министерот и Професор Трајко Славевски, може да се поддели на четири компоненти: потрошувачка, инвестиции, нето извоз, и државата како потрошувач. Значи, за да се одвитка клопчето наречено рецесија, некаков настан ќе треба да влијаае врз зголемување на побарувачката во една од овие компоненти. Тоа не е лесно, бидејќи во Македонија како и во целиот свет, постојат сериозни сили кои влијаат врз забавувањето на економскиот обем. За илустрација, ПОТРОШУВАЧКАТА на домашното население и бизнисите во Македонија, сега, но и во целата 2009 година влегува во една невообичаена забавена фаза. Банките во изминатиот месец станаа порестрикивни во однос на пласманот на секаков вид нови потрошувачки кредити. Фирмите го стегаат ременот и внесуваат мерки за замрзнување на платите и трошоците. Овој тренд се забележува особено во компаниите каде што има странски сопственици. Но, и самите граѓани веќе размислуваат да ги одложат своите трошоци за трајни добра надвор од потрошувачката кошница. Второ, ИНВЕСТИЦИИТЕ од странски фирми во Македонија дефинитивно ќе бидат забавени како резултат на глобалната неликвидност. Од друга страна, најавената Владина мерка за неоданочување на нераспределена добивка директно влијае врз оваа компонента во економијата. Тоа е добра мерка за поттик на домашните инвестиции и треба да остане како трајна. Иако, и во овој дел, на краток рок компаниите ќе решат да ги одложат своите проекти за некои подобри времиња а граѓаните има шанси да ги одложат своите инвестиции за решавање на станбеното прашање. Факт е дека една од мерките е контрапродуктивна од аспект на поттикнување на побарувачката согласно Кејнз, а тоа е двегодишното пролонгирање на данокот на камата на штедните влогови што директно влијае врз зголемување на штедењето наспротив инвестициите. Трето, ТРГОВСКИОТ ДЕФИЦИТ е дефинитивно во слободен пад. Оваа компонента е фактор што неможе да се очекува дека ќе влијае врз зголемување на побарувачката, воопшто, во економијата. Токму затоа, една од мерките на Владата, намалувањето на царината на увозни суровини, се труди да влијае врз трговската размена како една компонента на економијата. Крајно, ДРЖАВАТА како потрошувач дефинитивно ќе примени Кејнзијански методи за заголемување на побарувачката на добра и услуги преку својата најавена ставка во Буџетот за 2009 година од 480 милиони евра за капитални инвестиции на сметка на креирање на дефицит со задолжување. Во рамки на горенаведеното, дополнето со мерките на т.н. „саплај-сајдери” како на пример намалувањата на придонесите, преостанува уште и акција од страна на Народната Банка во текот на 2009 година со монетарни мерки да влијае врз зголемување на економската активност. На тој начин, ќе ги испробаме сите мерки што ни се располагање согласно модерната економска наука, и тоа во една година. Ако никогаш досега, тогаш во 2009 му е мајката.

6 коша за инвестирање

Несомнено, денеска сите разговори околу инвестирањето и берзата завршуваат со кревање на рамениците, и повторување на „Je ne sais pas!”, или по нашки-„појма немам каде оди ова! ”. Од друга страна, светот нема да застане со оваа криза како што не застанал и со многу други претходно. Истотака, не треба да се заборави Боб Фарел, ветеран од Вол стрит, кој има публикувано свои 10 заповести за берзите и во една од нив вели: „Што оди прекумерно во една насока нагоре, кога паѓа, ќе оди прекумерно во обратна ! ” Па така, иако пазарите на маргината(frontier markets), како Македонскиот, веќе крвават многу повеќе од развиените пазари, во 2009 година треба да очекуваме некаков баланс или враќање кон средината(mean reversion). Овој процес на упросечување е феномен кој е развиен во теорија на инвестирањето во која главната идеја е дека цените на акциите можат да одат многу нагоре или пак да достигнуваат многу ниски нивоа во еден привремен период, но истите настојуваат да имаат средна цена што е стабилна на долг рок. Од таа гледна точка, експлозијата на нови инвестициски фондови на нашиот Пазар заслужува внимание. Но, каде ќе се инвестираат средствата на овие фондови? Питер Линч е познат по својот огромен успех во оплодувањето на парите на инвестицискиот фонд Фиделити Магелан во осумдесетите години од минатиот век со остварен просечен принос од над 20% на годишно ниво во период од 13 години. Согласно уверувањата на врвни докажани инвеститори во светот како него, за да си ја олесниме работата, компаниите кои котираат на берза можеме и треба да ги класифицираме во шест различни групи: споро-растечки, брзо-растечки, стабилни или крупни ѕверки, потенцијали за пресврт, потценети со сокриени богатства, и циклични кои зависат од циклусот на економијата. Се разбира, за инвеститорот најинтересни се оние компании кои имаат можност да заработат повеќе, побргу, а со тоа и рапидно да се зголеми цената на чинење на нивната акција како хартија од вредност, а такви можат да бидат компании од повеќе од горенаведените шест категории или „кошеви”. Да не заборавиме дека најважен општо-прифатен фактор за вреднување на било што, а со тоа и на акциите, е реалната и стабилна заработка или добивка. Во развиениот свет, се покажува дека на долг рок вредноста на акциите кои претставуваат сопственост во одредена компанија се придвижува кон „реалната цена” која е во корелација со, или значително зависи од, нивото на профитот што одредена компанија го прави од година за година. Оттаму, ако секоја компанија што е во игра на нашата Македонска Берза ја ставаме во еден од тие шест коша, нашиот инвеститорски живот ќе биде многу полесен во однос на проценката за идните профити и развојни планови. Во кој од тие шест коша би ја ставиле Комерцијална Банка? Јас го бирам оној на стабилните, кои по дефиниција растат умерено но сигурно. Тоа се компании со помал ризик кај кои, ако се инвестира во нивните акции, нема можност за збогатување преку ноќ. А што станува со Алкалоид? Алкалоид има шанси да биде во кошот на „брзо-растечките”, земајќи во предвид дека има потенцијал да се развива со над 20% раст во обемот на работа во годините што доаѓаат. Сепак, тоа е предвидување и потенцијално носи ризик на погрешна прогноза. Затоа, ќе треба да ги следиме резултатите на компаниите во иднина за да ги докажеме или измениме тие претпоставки. Од друга страна, Стопанска Банка Битола е компанија која би ја ставил во кошот на „споро-растечки”. За неа, битно е да си ја реши низвесноста и да се продаде што е можно побргу бидејќи ако продолжи со отпорот кон иновации ќе ја изеде конкуренцијата. Понатаму, во кошот на „потенцијалите за пресврт” од непрофитабилни и пропаѓачки во добро стоечки компании можеме да го ставиме Тиквеш, на пример. Во Македонија за оваа група има многу кандидати. Прашањето за нив е дали и на каков начин ќе се трансформираат? Но, ако дојде до позитивна преобразба тогаш инвеститорот треба да биде значително награден. Кошот на македонските компании т.н. „потценети и сокриени богатства” може да се преполни. Според многумина, причината на растот на речиси сите акции на Македонската Берза во 2005, 2006, и до некаде и во 2007 година се должи на проценката дека средствата во книгите на компаниите се прикажани со дисконт, девалвација, и со прикриени профити, недвижнини, залихи и сл. Крајно, „циклични” се акциите на Макстил, АрцелорМиттал, кои зависат од циклусите на светската економија. Кога има бум, како на пример во овој период, тогаш нивниот бизнис драматично расте, но кога има намалување на активностите на глобално ниво, тогаш обемот сериозно им се намалува. Најбитно, потенцијалот на една компанија може да биде фантастичен, но тоа не значи дека цената на една акција во даден момент е на добро ниво за да се купува. Добра компанија не значи и добра акција.

Побуна на бродот Баунти II

Неодамна, според Заводот за статистика, беше објавено дека трговскиот дефицит во размената со странство во првите три квартали или за девет месеци во 2008 година во Република Македонија достигна над две милијарди долари (минатата година оваа цифра беше нешто над една милијарда долари за истиот период). Во овој период обемот на стоковната размена изнесува 8,5 милијарди долари (5,9 милијарди во 2007) или 43% раст во 2008, од што 5,4 милијарди се во вид на увоз (3,5 милијарди во 2007) или 54% раст во 2008, а 3,1 милијарди долари (2,4 милијарди во 2007) во вид на извезени производи, или 29% раст. Битно е да се забележи податокот за увозот кој покажува раст од фрапантни 54% во 2008. На пример, во 2007 година за истиот период од 9 месеци извозот бил тој со поголем раст во однос на увозот. Податокот за растот на извозот во 2007 во однос на периодот јануари-септември 2006 година е во износ од 40%, за разлика од увозот кој во 2007 расте за 30%. На кратко, абсолутната бројка за трговски дефицит е астрономска цифа, што е знак за влошување на нашите работи. Тргнувајќи од основната премиса за стремежот кон зголемување на квалитетот и стандардот на живеење, обстојувањето на трговскиот дефицит на македонската економија, од година за година, како негативен елемент е клучен за анализа. Во 2008 година, како во 2007, евидентно е дека извозот се зголемува, и тоа во традиционално носечките извозни гранки на Македонија, како што се железаријата, фероникелот, преработена нафта од Окта и текстилот. Сепак, иако секој раст е добродојден, македонската економија во овој период сеуште зависи во голема мерка од индустриите кои вработуваат ниско-квалификувана работна сила и во истовреме создаваат производи со ниска додадена вредност. За илустрација, во целиот извоз на нашата држава можеме да оцениме дека само заради зголемувањето на цената на основните метали и суровини на светските пазари, која е енормна во 2007 година и првиот дел од 2008, македонската економија заработува најголем дел од својот раст. А што станува кога цената ќе падне како на пример во втората половина на 2008 и со претпоставка за 2009? Дефинитивно ќе се намали трговскиот обем, но во ситуација на зголемен буџет, како што се објави неодамна, прашање е дали увозот ќе паѓа во толкава мерка како што би се очекувало во нормално сценарио. На некој начин македонската економија можеби е како еден натоварен брод кој се движи многу споро до крајната дестинација. Судбината на тој брод, сепак, треба да ја гледаме во неговата реконструкција и редизајн. Не сакаме нашиот брод да ја доживее судбината на руската подморница која неодамна остана без кислород. Можеби нашата судбина треба да ја поистоветиме со патешествието на посадата на малиот чамец под водство на Вилијам Блај, кои како резултат на побуната на бродот Баунти, морале да се соочат со неизвесноста на големиот предизвик и во невозможни услови да дојдат до успех. Точно е дека времето е пред нас и ќе покаже во која насока ќе се движат нашите извозни капацитети. Дополнително, денеска сме доста наивни ако сметаме дека ќе не спасат приватните трансфери на пари од печалбарите во странство кои достигнуваат износ од над една милијарда долари на годишно ниво, но не повеќе. Затоа, во интерес на целата нација и идните генерации е да се обединеме во однос на зголемувањето на продуктивноста на нашата економија, внесувањето на иновативност и имагинација, и преку привлекувањето на странски инвестиции. Во таа насока, треба да се поддржи напорот на сегашната Влада за привлекување на автомобилската индустрија од Европа да дојде и да инвестира во Македонија. Сега имаме историска шанса за правење на нешто суштинско за ‘нашиот брод’. Парите за промоција на Македонија како добра бизнис дестинација, сакале или не, се потрошени. И многу други пари на народот се потрошија во минатите години. Но, дали бренд компанија ќе дојде во Македонија, или не, е прашање чиј одговор е истотолку важен како и оној за опстанувањето на нашето уставно име. Само обединети во стратешките цели на развојот на бизнисот во Македонија, можеме да испловиме во помирни води.

Ni treba promena (The Change We Need)*

Zaradi pretsedatelskite izbori vo SAD ova e istoriska nedela od aspekt na globalniot svet, politicki i ekonomski. Najnovite rejtinzi na www.realclearpolitics.com, relevanten politicki portal, od 3.11.2008 pokazuvaat vodstvo na Obama od 6,4 procentualni poeni vo odnos na MekKejn, na sredna vrednost od site ispituvanja na javnoto mnenie. Svetot, od druga strana, so mnogu pogolem procent na razlika ja ocekuva promenata i izborot na Obama za nov pretsedatel na SAD. No, sto znaci noviot izbor od aspekt na ekonomijata? Deneska, vo svetot se slucuvaat ogromni, tektonski, pomestuvanja. Amerikanskata ekonomija vleguva vo recesija, a so nejze i site nie, t.n. pazari vo razvoj (emerging markets) i onie na marginata (frontier markets). Za sreka, svetskite centralni banki ja namalija opasnosta za celosen kolaps so zgolemuvanje na adekvatnosta na kapitalot kaj finansiskite institucii, vbrizguvanje na likvidnost za protok na kreditiranje, poddrska na realnata ekonomija, i so vnesuvanje na idei za reformi vo regulativata. Izborot na Obama za Pretsedatel na SAD nosi stapuvanje na javnata scena na nekolku likovi povrzani so kreiranje na novata ekonomska politika na SAD. Pred sé, toa se Paul Volcker-eks guverner na federalnata banka vo periodot od 1979-1987 i Lari Samers-eks minister za finansii vo poslednite godini na mandatot na Klinton. Procenkite se deka noviot sekretar, ili vo nas zargon, Minister za finansii ke bide povozrasniot veteran Volker, a po nekolku godini da bide zamenet so Samers. Na ovoj tim, se nadograduva i vlijanieto na niza ekonomski eksperti od akademijata(Goolsbee), i od realniot svet (Voren Bafet, Robert Rubin). Vo izminative nedeli site gorenavedeni akteri izlegoa vo javnosta so svoj stav za resenija za amerikanskata ekonomija preku kolumni vo relevantnite mediumi od tipot na WallStreet Journal, Financial Times i New York Times. Od tie natpisi moze da se izvadi relevanten zaklucok za potezite sto sledat. Imeno, Volker uviduva deka se slucuva celosna i teska recesija ili namaluvanje na ekonomskiot obem vo amerikanskata i svetskata ekonomija. Dopolnitelno, toj prenesuva deka ovoj negativen proces moze da se ublazi so nekolku aktivnosti. Prvo, najavuva temelna rekonstrukcija na finansiskiot sistem vo SAD, zaedno so regulativata i supervizijata. Vtoro, ogromnata intervencija na drzavata preku budgetski deficiti finansirani so pari na danocnite obvrznici ke prodolzi se do momentot koga ke ima smiruvanje, bez razlika na vremetraenjeto. Toj pokazuva deka gradenjeto na nov sistem treba da bide od internacionalen karakter, so zaednicko ucestvo na site relevantni centralni banki i ministerstva za finansii. Krajno, potezite na novata amerikanska administracija, spored Volker, ke bidat razumni i vo nasoka da se spreci povtorno nagraduvanje na akterite na pazarot za prevzemanje na nerazumni rizici stetni za site. No, idejata e da ne se zadusi slobodata na pazarite i mehanizmot na konkurencija pome|u firmite. Vo prodolzenie, Lari Samers diskutira za potrebnite novi politiki za nadminuvanje na ovoj istoriski predizvik. Toj smeta deka novata administracija treba da ja iskoristi sansata i da napravi i pogolemi rezovi no i solucii za slednite 50 godini. Toj veli „kako sto pacientite poinaku gi sfakaat doktorskite soveti za promena na ishranata i nivoto na fizicki aktivnosti, vo moment koga preziveale srcev udar, taka i vo amerika, novata administracija moze da napravi mnogu poveke promeni sega tokmu zaradi serioznosta na poslednite nastani vo ekonomijata.” Samers saka da vidi implementacija na politiki koi ke ja zgolemat potrosuvackata na kratok rok, no vo istovreme da donesat pozitivno vlijanie na produktivnosta. Produktivnosta i nejziniot rast se kluc za odrzliva bogata ekonomija. Spored Samers, Amerika vo sledniot period, me|udrugoto, ke investira drzavni resursi za pobrz razvoj na industrite za tehnologii za obnovliva energija i infrastruktura za istite, za posiroka primena na izumite vo biotehnolgijata, i ekspanzija na siroko-pojasni mrezi vo telekomunikaciite. No, kako zaklucok na novite inicijativi, Volker i Samers potvrduvaat deka vremeto koga drzavata stoela nastrana od ekonomskiot ring e pominato. Istotaka, tie najavuvaat deka Amerika ke prevzeme teski odluki za da se vrati na dolg rok, po odminuvanje na krizata, kon balansiran buxet. Ova ke znaci vozobnovena Amerika so uverenost deka ke ja zadrzi svojata liderska pozicija vo svetot. Mozebi ne e slucajno sto dolarot zajakna znacitelno vo odnos na evroto i drugite svetski valuti vo poslednite mesec dena otkako se sluci krizata, i vodstvoto na Obama se zgolemi vo odnos na MekKejn.
*naslov na kolumna na Barak Obama vo VolStrit Zurnal na 3/11/08.

Sto se sluci so Island? Lekcii za Makedonija.

Deneska sme svedoci na seriozno krvavenje po svetskite ekonomski kaldrmi. Najnov slucaj na krizen menadgment e Ukraina. Izminatiot vikend, MMF odobri stend-baj aranzman vo iznos od 13 milijardi evra za taa zemja. Klucen faktor e nestabilnosta na domicilnata valuta predizvikana od nenadejno otvoranje na golem jaz vo deficitot na tekovniot bilans. Pokraj nestabilnosta na nekoi od bankite, vo Ukraina najgolem faktor za nestabilnost e pagjanjeto na cenata na celikot na svetskite berzi, koj e najgolem izvozen adut na zemjata. Gragjanite na Ukraina, pouceni od slicni iskustva vo minatoto, navalija na bankite i konvertiraat kolku mozat poveke grivnji, lokalna valuta, vo evra i dolari. Taka, vrednosta na valutata e namalena za 20% od pocetokot na septemvri ovaa godina. Drzavata intervenira na devizniot pazar no sega za sega bez mnogu uspeh. Od drugata strana na spektarot se naogja Island. Island e ekonomija so 304 iljadi ziteli i 20 milijardi dolari vo bruto domasen proizvod(Makedonija ima 8 milijardi dolari BDP). Vo Island, so demokratizacijata na finansiskite pazari vo svetot vo poslednite 20 godini, se slucuva inzvoreden rast na domasniot bankarski sistem. Istiot bil ostaven na milost i nemilost na G-din Pazar. Taka, toj trend na globalizacija na finansiskite pazari doprinesuva vo Island da se liberalizira pazarot vo 2002 godina, i trite najgolemi banki da gi opustat svoite remeni, da davaat lesni krediti, a so toa bankarskiot sistem da dozivee desetkraten rast vo aktivata za 5 godini. Centralnata banka imala visoki kamatni stapki za svoite kamatni sidra( i do 15%), dodeka privatnite banki ponudile atraktivni kamatni stapki na depoziti za stranski drzavjani i institucii(Avstriskite banki se so izlozenost od 3 milijardi evra vo Island, Kako e vozmozno da se izjavuva deka Rajfajzen ke vleguva vo Makedonija!?). Za ilustracija, samo vrz osnova na davanje na internet bankarska usluga za depozit so 5,45 kamatna stapka, kompanijata Icesave.co.uk, del od edna od najgolemite 3 banki, privlekla 7,8 milijardi dolari od nad 300 iljadi Britanci. No, vo mesec septemvri 2008, so zamrznuvanje na kreditnata aktivnost na svetskata finansiska masinerija, bankite vo Island se naogjaat vo situacija kade sto nemozat da dobijat kratkorocni zaemi za da isplatat odredeni obvrski. Vo tie momenti na stres, drzavniot vrv na Island, vklucuvajki go i guvernerot na Centralnata banka, pravat ogromni liderski greski. Ne i davaat pomos na prvata banka koja pobarala kratkorocen zaem! A so toa, se slucuva i najlosoto, bankite stanuvaat nesolventni na kratok rok. Vo istovreme, od septemvri mesec do deneska, vrednosta na lokalnata valuta-krona, dramaticno pagja za 40%. Vo ovoj moment, lokalniot devizen pazar e celosno zapren. Paralelno, ovoj nadolen vrtlog na klucnite finansiski parametri e zgolemen so namaluvanje na kreditniot rejting na drzavniot dolg od strana na megjunarodnite kreditni agencii. Kako kraen efekt na gorenavedenoto, drzavata gi nacionalizira site tri banki. Deneska, vo Island, spored informaciite od svetskite mediumi, krizata ne e veke finansiska tuku ekonomska. Centralnata banka gi ima zemeno koncite vo svoi race i gi pravi site neophodni bankarski uslugi. Strancite i golem del od lokalcite nemozat da kupat devizi. Drzavata sekojdnevno pravi aukcii na mali 25 milioni evra za da moze da se snabdi pazarot so neophodni zalihi na hrana, lekovi, i energensi. Se slucuva hiperinflacija, a se ocekuva pad na BDP od 10% vo tekot na slednite 12 meseci. Za da se stavi kraj na ovoj krah preku stabilizacija na finansiskiot sistem i kursot, deneska Island bara spas od MMF i od prijatelskite Skandinavski zemji. Makedonija, za sreka, ne se naogja nitu priblizno vo vakov splet na nastani. Nasiot bankarski sistem e stabilen i nemame premnogu zadolzuvanja i obvrski kon stranski doveriteli. No, se postavuva prasanjeto dali e mozno ekstremno crno scenario za Makedonija? Konceptot na „Crn Lebed”, obraboten preku bestselerot na Nasim Taleb, e metafora za nesto sto vo ekonomskata realnost e vozmozno scenario, iako so mala statisticka verojatnost. Pogledete go Island kako scenario na „Crn Lebed”. Imeno, sto ke se sluci so makedonskata ekonomija dokolku stane sledniot koktel, zaedno vo eden moment: cenata na metalite pagja i ponatamu, narackite za tekstilni proizvodi se prepolovat, transferot na privatni pari od stranstvo padne uste poveke, kreditnata izlozenost na naselenieto prodolzi da se zgolemuva so isto tempo, stranski direktni investicii zastanat, portfolio investicii se povlekuvaat, prilivite vo budgetot se namalat? Sto ako trgovskiot deficit nadmine 1,5 milijardi evra, a minusot na tekovnata smetka dostigne 5 pati pogolema vrednost vo 2008 vo odnos na 2007 godina? Po priroda casata ja gledam polupolna, no iskustvoto od tekovnata kriza pokazuva deka treba da se razrabotat site mozni crni scenarija od strana na drzavniot vrv.

Meckin son

Izminatiot period od nekolku nedeli donese negativni tektonski potresi na Makedonskata berza. Kazano vo berzanski termini sekoj pad na berzata od nad 20 procenti vo kratok vremenski period e t.n. “market crash” ili pazaren krah. Vo Makedonija, soglasno najnovite slucuvanja na pazarite za kapital vo regionot i svetot ima berzanski krah i treba da se ocekuva dlabok zimski son za Berzata. Ovaa konstatacija moze da se potkrepi so tezite izneseni na eden veteran investitor-Bob Farel, vraboten vo Merill Lynch, kompanija kade sto jas rabotev vo ekot na internet revolucijata vo Klintonovite godini na minatiot vek. Imeno, Farel ima preziveano mnogu padovi i rastovi na berzanskite indeksi vo svojot vek. Kako rezultat, toj objavil eden priracnik za investiranjeto vo akcii. Toj priracnik se bazira na 10 ednostavni tocki. Edna bitna tocka e deka “Meckinite pazari” imaat 3 stadiumi - ostar pad, selektivni refleksivni otskoci nagore i razvlecen period na blago opagjanje! Sto znaci “Bear Market=Meckin Pazar”? Po definicija, toa e period na berzanski trend vo koj sto otkako ke nastane pad od nad 20% na cenite na akciite vo odnos na vrvot sto go dostignale (kaj nas padot e 64%), pazarot i cenite se zadrzuvaat na toa-ponisko nivo, vo period od edna do nekolku godini. Vo t.n. period na “Meckin pazar” ne se ocekuvaat mnogu znacitelni porasti na cenite na akciite, a so toa i investitorite ostanuvaat bez zarabotka. Dopolnitelno, vo takov period se razmnozuva pesimizam. Spored istorijata na razvienite pazari, inicijalni kapisli na ovoj trend, i negova potpora, se recesijata na domasnata ekonomija, kako i vladeenje na pad vo ekonomskoto proizvodstvo vo zemjata, i izrazenata nevrabotenost. Deneska razvieniot svet se naogja vo takov pazar. Poblisku do nas, poglednete go razvojot na nastanite vo Grcija vo devedesete godini od minatiot vek, kako primer za postavuvanje na tezata deka cenite na akciite osven sto pagjaat, toj proces vremenski ke se razdolzi. Vo periodot od 1997 do 1999 godina, Atinskata Berza, kako rezultat na euforicna treska i histerija dozivuva ogromen priliv na novi pari od lokalni investitori cij broj raste i do 1,5 milioni gragjani. Potseka na Makedonija od 2005 do 2007 godina. Od samitot na generalniot indeks na Atinskata Berza vo septemvri 1999 godina koga bil na 6.355 indeksni poeni, cenite na akciite pagjaa vo slednite tri godini, i indeksot go dopre najniskoto nivo od okolu 1.600 bazicni poeni vo mart 2003 godina. Toa e pad od nad 70% vo toj tri godisen vremenski period! Kaj nas, vo oktomvri zaklucno so petok 17-ti oktomvri, berzanskiot indeks MBI-10, koj gi prikazuva dvizenjata na cenite na Makedonskata Berza, imase namaluvanje od bezmalku 20 procenti, ili indeksot padna na 3591 od 4449 poeni. Isto taka, vo odnos na negovata najvisoka vrednost ostvarena na 31-vi avgust 2007 godina, indeksot e dole za 64%. Toj distanten sreken petok, 31-vi avgust 2007 godina, MBI-10 imase rekorden iznos od 10.052 indeksni poeni. Za ilustracija na krahot, vkupnata vrednost na pazarnata kapitalizacija na desete kompanii od MBI-10 se izbrisa za golemi edna milijarda evra. So drugi zborovi, vrednosta na zbirot na site 10 kompanii od indeksot deneska e pomala za edna milijarda evra, vo odnos na vrvot na euforijata koga nasite deset kompanii vredea edna milijarda i sestotini milioni evra. Toa se golemi zagubi, duri i na hartija. Interesna e ovaa druga tocka na Farel, „Javnosta sekogas najmnogu kupuva na najvisoko, a najmalku na najnisko”. Definitivno, pricina na ovoj trend na pagjanje na cenite na nasata berza e ladniot tus predizvikan od globalnata ekonomska kriza. Paralelno, S&P 500 indeksot, pokazatel za amerikanskata ekonomija, vo periodot od kobniot 26-ti septemvri pred nekolku nedeli, koga Kongresot ne ja izglasa rezolucijata za intervencija vo ekonomijata, do deneska e padnat za 20% ili od 1213 na 941 poen zaklucno so minatiot vikend. Na 19-ti oktomvri 2007 godina, S&P 500 indeksot se naogjase na svoeto najvisoko nivo od 1562 poeni, sto znaci pad od 40% sevkupno. Da se vratam na Makedonskata prikazna. Farel, vo edna tocka veli: „Sto odi prekumerno vo edna nasoka, koga pagja, ke odi prekumerno vo obratna ! Pa taka, pazarite na marginata(frontier markets), kako Makedonskiot, ke krvavat mnogu poveke od razvienite pazari.

Kreativna destrukcija

Priznatiot Avstriski ekonomist Jozef Schumpeter, vo prvata polovina od minatiot vek, ja vnesuva terminologijata na „kreativna destrukcija” kako definicija za dobrata strana na kapitalizmot. Toa e procesot na pazarna ekonomija i bezpostedna borba pomegju kompaniite i ekonomiite. Nekoj prezivuva, dodeka drug umira, no na krajot se ragja nesto novo i se sozdava dodadena vrednost. Vo ovoj moment svetot e vlezen vo t.n. „perfektna bura” kade sé sto moze da odi naopaku, odi naopaku. No, spored sledbenicite na Schumpeter, tekovnata svetska ekonomska kriza moze da se tolkuva kako pozitiven proces na „kreativna destrukcija”. Isto i vo Makedonija. Ova vreme na golemi prelevanja, buri, ne treba da ne plasi, tuku da ne obedini vo ubeduvanjeto deka i kaj nas moze da se slucuva kreativna destrukcija, a so toa i napredok. Na primer, vo Makedonija se sozdavaat preduslovi za mnogu poseriozno tretiranje na procesite na menadgment, liderstvoto i organiziranjeto kako vo biznisot taka i vo politikata. Istotaka, nasite kompanii vo ovoj moment imaat nepovtorliva moznost za razvoj na biznisot na Kosovo. Kako negativna strana, glavniot zaklucok sto moze da se izvlece e niskoto nivo na podgotvenost na samite akteri, zaedno nasite politicari i biznis lideri, za vodenje na „d’affaires” vo eden globalen svet. Za ilustracija, vo politikata vo ovoj sudbonosen period na nasata drzava nie sme ostaveni na lugje koi ne se na isto nivo so svoite sogovornici. Adamantios Vasilakis, grckiot pregovarac, spored soopstenija za javnosta vo ON, ima impozantna kariera od recisi cetirieset godini vo diplomatijata. Vo biznisot, od druga strana, istotaka ziveeme vo svet kade nema slucajnosti. Vo Kina, na primer, vodacite na site kompanii se biraat spored tocno odreden kluc baziran na zaslugi i kvalitet. Nivniot izbor i filtracija na kadri e po Darvinisticki princip, samo najdobrite odat ponatamu. Roditelite i posirokata familija na sekoe dete vo Kina uste od najrani godini im instaliraat operativen sistem na vrednosite na Konfucie, na hierarhija i naporna rabota. Vo toj ekstremno naporen i elitisticki sistem se sozdavaat kadri koi utre ke treba da se borat so slicnite od Amerika, Japonija i Indija. Dejvid Bruks, ugleden kolumnist na Newjork Tajms, ovoj proces go vika „Diktatura na talenti”. Sto se menuva vo Makedonija? Se poveke i poveke se razmisluva za adaptiranje na modernite biznis praktiki na lokalni uslovi i nivno koristenje za razvoj na novi pazari kako Kosovo i Albanija. Deneska najdeficitarna rabotna pozicija vo Makedonija e onaa na menaxer, bez razlika dali izvrsen ili onoj na vtoro nivo. No, menaxerot po definicija treba da ima iskustvo, da izleze kako najdobroto od eden hierarhiski sistem, i da zraci so integritet i etika. Toj proces e mnogu tezok i dolgorocen. Gradenjeto na vistinski menadgeri e na pocetok kaj mnogu kompanii vo Makedonija i treba da se poddrzi. Nesomneno, najgolemiot faktor za rast i razvoj na edna organizacija, pa i na drzava e coveckiot faktor i interakcijata na istiot vo ramki na sopstveniot mehanizam. Jim Kolins, menaxment guru od Kalifornija, vo svojot biznis bestseler „Od podobri kon najdobri” dava osvrt tocno na ovie predispozicii kako najvazni za edna kompanija ne samo da bide dobra, tuku najdobra. Toj veli deka pobitno e da se odgovori na prasanjeto Koj ke bide del od timot(kompanijata), pred da se posvetime na prasanjeto Sto tocno timot ke pravi. Ironicno, no rabotite ke si dojdat na svoe, pa taka zavzemanjeto na liderskata pozicija na 30 godini vozrast ke bide dalecno minato, a ke se vratime na cenenje na „stara koska”. Krajno, vo ovoj Sampeter moment na slobodarski duh na inovacija i progres, izniknat od previranja i buri, nie imame sansa da izlezeme kako pobednici nad samite nas.

Razgolena svetska ekonomija i nie

Odgovorot na prasanjeto dali Makedonija e del od svetskata ekonomija a so toa i del od globalnata ekonomska kriza, ili ne, e poveke od jasno. Makedonija e dlaboko vlezena vo t.n. „zlatna ludacka kosula” na Tom Fridman! Imeno, „zlatna ludacka kosula” e metafora so koja toj, vlijatelen kolumnist vo NJu Jork Tajms, vo knigata „Leksus i Maslinovo drvo” od krajot na devedesetite, go definira procesot na uniformiranost na sekoja zemja pod dejstvo na globalizacijata i pobedata na edna ideologija-pazarniot kapitalizam, koj zapocnal so Margaret Tacer vo 1979 godina so vospostavuvanje na privatniot sektor, namesto drzavniot, kako osnova za sozdavanje na ekonomski rast. Ponatamu, politikite na Tacer, paralelno i na Regan, a so padot na Berlinskiot yid i na site liberalni demokratii vo svetot, se povrzani so niska inflacija, odrzuvanje na cenovna stabilnost, kratenje na birokratija, pravenje na balansiran budget, eliminacija na carini i akcizi, odstranuvanje na restrikcii za stranski investicii, odstranuvanje na monopoli vo domasnata ekonomija, promoviranje na konkurencija, deregulacija na pazarite za kapital, namaluvanje na korupcija, otvaranje na moznosta za investiranje doma i vo stranstvo, i sl. E vaka skroena kosula, pomalku ili poveke, e toa sto veke 17 godini nie vo Makedonija probuvame da obleceme. No, od druga strana, deneska vo vreme koga kolabira osnovata na sistemot vo SAD se javuva debatata dali toj otvoren liberalen kapitalizam e pogresno voden preku politika na kontinuiran budgetski deficit, pregolema deregulacija i nedostatok na drzavna supervizija vo finansiskiot sektor, a vo istovreme i odrzuvanje na niski danoci za vreme na vojna. Duri se odi i dotamu, sistemot vo Kina, pred se, da se sporeduva kako podobra opcija za biznis prosperitet vo denesni uslovi. Bez razlika na krizata, koga pravilno voden, moderniot kapitalizam e otporen na teskotiite na vremeto. Nekoi ke kazat deka za nas toj proces na standardizacija ne vazi i deka za mnogumina nasi lideri e potrebna vistinska namesto zlatna-ludacka kosula, sepak Makedonija e povrzana vo golema merka so slucuvanjata na svetskite pazari. Na primer, globalnata finansiska kriza sto poveke od edna godina gi trese golemite ekonomii, a osobeno bankarskiot sektor vo Evropa vo poslednava nedela, indirektno se preleva kaj nas so nedostatok na konkretni ponudi od t.n. „svetski brend banki” za kupuvanje na golema banka vo Makedonija. Dopolnitelno, dve od trite najgolemi banki vo Makedonija se pod direkten udar na potencijalni restrikcii vo odnos na kreditiranjeto kaj svoite maticni kuki zemajki gi vo predvid najnovite slucuvanja vo bankarskiot sektor vo EU. Znaci nasiot rast na BDP e namalen za brojkite koi ke bea vkluceni vo statistikata za vlez na stranski direktni i indirektni investici vo Makedonija vo 2007, 2008, i vo 2009. I ne samo vo bankarskiot sektor. Deneska sme svedoci deka namaluvanjeto na cenite na surovinite na svetskite berzi direktno vlijaat vrz del od izvozniot potencijal na nasata ekonomija. Vsusnost, se slucuva dupli udar na namaleni naracki i namaleni ceni kaj Makstil, Feni, Silmak i sl. Inflacijata e istotaka posledica na svetskite dvizenja. Skepticite na visinata na ucestvoto na globalizacijata vo Makedonija, pak, velat deka golem del na primer od berzanskite investitori od Slovenija i Hrvatska se spekulanti, ili „risk-tejkeri” od lokalen karakter, i nemaat nikakva povrzanost so globalnite slucuvanja. Zatoa, do nekade drzi tezata deka na nasiot pazar za kapital vazat nekoi drugi motivi i ima mnogu mala korelacija so razvienite pazari. No, sepak, t.n. Fridmanovo „elektronsko krdo”, sto e opis za nekogas nevidlivi fondovi i lu|e koi vlozuvaat i vleguvaat na eden pazar so golema brzina, no isto tolku brzo i gi napustaat nasekade niz svetot, dejstvuva i vo Makedonija. Vo tekot na 2008 godina vo Slovenija i vo Hrvatska stravot, predizvikan od odlivot na sredstva od nivnite berzi od pogolemite svetski investitori, a so toa i pa|anje na cenite na akciite, e sentimentot na investitorite. Ottamu, odlivot na kapital na globalnoto „elektronsko stado” od Hrvatska i Slovenija, po princip na svrzani sadovi e glavna pricina za pa|anjeto na nasata berza. Krajno, resavanjeto na sostojbite vo nasata ekonomija e kompleksna rabota, ili ravenka so poveke nepoznati. Taka, i vo slucaj ako se drzime doslovno do veke provereni reformi od drugi komparabilni zemji, kako na primer Estonija, sekogas postoi realniot udar na globalnite ekonomski slucuvanja sto moze da ja zamrsi situacijata na kratok rok. Paradoksalen e faktot deka iako nie ja skroivme i oblekovme kosulata, EU i SAD ja soblekoa, pa taka vo ovoj moment, ni pretstavuvaat edna od preprekite vo vospostavuvanje na nasiot odrzliv rast na dolg rok.

Volsebna stapica

Vo bliskoto minato makedonskata ekonomija se naogjase vo volsebna stapica vo koja ima „svajcarska” monetarna stabilnost za smetka na anemicen rast i razvoj. So drugi zborovi, nivnite visocestva-inflacijata i denarot ni bea najgolemi aduti, iako projdoa niz sito i reseto. Sprotivno, nasite gubitnici-izvozot i nevrabotenosta, konstantno razocaruvaa. Na nekoj nacin, korenite postojat no stebloto nikako da nikne nad zemja. Vo poslednata godina se cini deka mnogu nesta se promenija. Zaradi zgolemenata globalna potrosuvacka na zemjite vo razvoj od edna strana, i na ekspanzivnite pro-biznis merki na Vladata na DPMNE od druga, nastana debalans na treto-ligaskiot makedonski ekonomski mehanizam. Imeno, inflacijata se vzesti dodeka rastot na BDP konecno dozivuva brojki kakvi sto posakuvame. Vo isto vreme, Misijata na MMF veke ne postoi kako dezuren krivec za sostojbata na makedonckite raboti. Konecno, od Vladata se najavuvaat i seriozni investicii vo javnata infrastruktura. Dali ke dojdeme do vistinskata formula za da se izvadime od stapicata? Ekonomijata, toa sme nie. Taka, zbirot na nasiot kolektiven porast ke znaci razvoj na standardot na ziveenje. Sepak, vo taa ravenka, na dolg rok, glavna varijabla se kompaniite. Istite zasluzuvaat mega vnimanie posveteno na edno i edinstveno prasanje - kako nasata prosecna kompanija ‘Mediana’ ke go raste profitot i prometot nad 20% na godisno nivo, sekoja godina, za da go fatime svetot? Mediana ja definiram kako kompanija so sredna vrednost ili golemina izvedena od zbirot na site kompanii vo drzavata podelena so brojot na kompanii. Postojat pet nacini vrz osnova na koi moze da raste profitot na edna kompanija, i toa, da zgolemi prodazba na veke postojnite proizvodi, da zgolemi prodazba na novi pazari i proizvodi, da zgolemi cena, da namali trosoci, i da revitalizira ili zatvori nerentabilni delovi. Od niv, za stabilen iden rast vo Makedonija od osobeno znacenje se ekspanzijata na Mediana vo novi drzavi, nejzinoto fanaticno kastrenje i kontrola vrz trosocite, i otsekuvanje na neprofitnite edinici. Poslednite dva faktori se mnogu bolni i cestopati ostanuvaat za nekoi podobri vreminja. Redica na firmi vo post-privatizacijata vo Makedonija se posvetija na samite sebe si, na teskotijata na vremeto sto gi zafati, a potpolno zaboravija na vitalnosta na organizmot i na pazarot. Nekoi od niv seuste imaat prostor za popraven. Na primer, ZIK Pelagonija, Stopanska Banka Bitola, Teteks i Zito Vardar. Site se vo kolku-tolku dominantna domasna sopstvenost i pod kontrola na originalniot menadzerski tim od privatizacijata. Kako kocnica za stabilen i rastecki profit, koj poveke, a koj pomalku, prvo ima tovar na visok na rabotna sila, a vtoro rabotat so nekoi kapaciteti koi se neprofitabilni. Vo vreme na globalizacijata, izgubena e bitkata za socuvuvanje na socijalen mir manifestiran preku neodlucnosta za otpustanje na rabotna sila. Toa e sindrom na covek bolen od rak koj veruva deka bolesta ke se izleci sama od sebe. Ne e taka. Nesrekata e dotolku pogolema zaradi toa sto vo vodenjeto na biznis e mnogu polesno da se otstrani edna umiracka kelija otkolku kaj covekot. Prasanjeto e koj ke go napravi secenjeto? Vo primerot na Makedonski Telekomunikacii, Zito Luks i sega na Mlekara Bitola toa ke bide stranskiot menaxer. Zatoa, domasnite kompanii nemaat drug izbor osven prifakanje na najcistata forma na kapitalizam, se razbira vo ramki na zakonite i regulativata. Zdravo e razmisluvanjeto “Jas si go cistam samo sopstveniot dvor, i taka i pomagam na drzavata”. Sebicnosta, vo pozitivna smisla na zborot, ke donese novi profiti, i iden rast i razvoj. Gospoda menaxeri, ne se plasete! Vo opisot na vaseto rabotno mesto e zadacata da gi prevzemete site aktivnosti nasoceni kon maksimiziranje na vrednosta na zarabotka na akcionerite. Zatoa, otpustete gi nesposobnite ili nepotrebnite. Proglasete tehnoloski visok. Prodajte go pogonot sto vi nosi zagubi. Fokusirajte se na ona sto go znaete i sto e srceto na vasiot biznis. Beskrupulozno barajte go rastot na produktivnosta, profitot i prometot vo vasata organizacija. Duri i ako nemate dobar razvoen plan za ovoj milenium, kako vo primerot na Mlekara Bitola, togas prodajte ja kompanijata. Vo zdrav biznis ekosistem sami od sebe se resavaat preprekite nareceni izvoz i nevrabotenost. Da ne zaboravime deka, na dolg rok, rastot na profitot na kompaniite e klucen parametar za rastot na vrednuvanjeto na kompaniite, izrazeno preku cenata na akciite na berza.

Tekstot e objaven vo Kapital na 3/Oct./2008

Inflacijata vo pritvor

Finansiskata kriza vo razvieniot svet, koja zapocna vo juli 2007 godina, vleguva vo momenti na katarza. Nesto sto bese definirano kako problem so nekvalitetni „sabprajm” hipotekarni stanbeni krediti veke polovina godina e sistemski problem ne samo vo SAD tuku i vo globalniot finansiski sistem. „Ova e narusuvanje kakvo ne e videno vo poslednite 100 godini”, ke izjavi Alan Grinspan, poranesniot tatko na FED centralnata banka na SAD. Vo sustinata na ovoj period od turbulentni desetina dena, koi zavrsuvaat so objavata za golema drzavna intervencija vo finansiskiot sistem na SAD vo visina od recisi eden trilion dolari (iljada milijardi), e stravot deka rezerviranost i stoenje na strana na Vladata ke dovede do uste pogolema kriza vo slednite meseci. Interesno e da se napomene deka ovoj seopfaten plan za spas na ekonomijata na SAD, sporedeno vo BDP cifri vo Makedonija e isto kako nasata Vlada da bi intervenirala so 450 milioni evra vo slicna situacija. Ako se pobara krivec za vakov razvoj na nastanite, definitivno istiot ke go najdeme vo alcnosta kako covecka osobina. So drugi zborovi, vo epickata borba na finansiskite pazari pomegju stravot i alcnosta, vo izminatite 5 godini stravot go izvlece podebeliot kraj. Od edna strana, niskata vrednost na kamatite vo periodot po izdisuvanje na internet balonot vo 2001 i ogromniot priliv na stranski pari vo amerikanskata ekonomija dozvolija da se redefinira rizikot i voedno se zgolemi obemot na plasman na krediti niz narodot. Od druga strana, osnovata za prekumerno zadolzuvanje, kako vo biznisot taka i niz naselenieto, vo SAD e tezata deka vrednosta na nedviznostite ima samo eden pravec - nagore! Deneska sme svedoci deka kontinuiraniot pad na cenite na domovite vo SAD i Velika Britanija, koj vo ovoj moment e 15% vo sredna vrednost spored S&P Case-Schiller indeksot, gi predizvikuva site denesni nepozelni erupcii. No, ako se gleda pozitivnata strana togas porano ili podocna padot na cenite na nedviznostite ke prekine bidejki vo istorijata na finansiskiot svet nitu eden trend ne trae do nedogled. Sledstveno, ako go slusame Grinspan, togas vo prvata polovina na 2009 godina cenite na kukite vo SAD najverovatno ke go doprat dnoto. Vo toj period ke ima i nova administracija na celo na amerikanskata drzava.
Kakvi se implikaciite vrz Makedonija? Vo mnogu nesta globalnata finansiska kriza lici na inicijalna kapisla za pocetok na globalna recesija ili namaluvanje na ekonomskiot obem. Zatoa, pred se, gledame vrtoglavo pagjanje na cenite na surovinite (metali, zitarici, energensi, i sl.) vo izminatite letni meseci. Tuka imame dobri vesti. Glaven problem na Makedonija vo 2008 godina e inflacijata. Svedoci sme na ekstremen proces na realno zategnuvanje na nasiot semeen budzet. Inflacijata, ili kradecot na opstestvoto, porasna i do 10% i predizvika zgolemuvanje na kamatite, restrikcii od Narodna Banka, i na toj nacin i namalen volumen na kreditna aktivnost kaj bankite. So pagjanje na cenite na surovinite na svetskite berzi, neminovno e da pagja inflacijata. Vo takvo scenario, iako vo Evropa ke ima kratkorocno zategnuvanje na kamatnite stapki kako rezultat na zagubite na Evropskite banki preku svojata izlozenost na Vol strit no i gubenjeto na likvidnost voopsto na pazarite, vo Makedonija treba da pretstoi period koga Narodnata banka ke inicira proces na namaluvanje na kamatnite stapki. Da se potsetime, deneska kamatnite stapki na oroceni depoziti vo denari za naselenie se nad 10 procenti, dodeka vo evra se okolu 5%. Ovie denarski kamatni stapki se znacitelno pogolemi od evropskite i ne se vo celosna korelacija so istite. Sledno, padot na cenite na metalite ke predizvika namaluvanje na stapkata na porast na izvozot, i so toa ke predizvika namalen izvoz i odrzuvanje na losata sostojba na trgovskiot deficit. Krajno, pazarite na kapital i Berzata ke prezivuvaat vo tekot na ovaa faza na odmotuvanje na kreditnoto klopce ili faza na „deleverage”. So drugi zborovi, atraktivnosta na cenite na Berzata vo Makedonija ke se sporeduva so atraktivnosta na cenite na regionalnite i svetskite berzi. Berzanskiot indeks, MBI-10, minatata nedela go dopre nivoto na 4.330 poeni, na koe nivo koeficientot P/E (cena na akcija sporedena so profit po akcija) e normalen za vakov period na ekonomski dvizenja.

Tekstot e objaven vo Kapital na 25/09/08

Pozitivna biznis epidemija

Na makroekonomsko nivo, deneska, ziveeme i rabotime vo sostojba na ekonomska kriza. Imame tripl-plej paket na visoka inflacija, golem trgovski deficit i sme nadvor od evro-integraciite. Prasanjeto za konkurentnosta na nasata ekonomija, a so toa i moznosta za devalvacija na denarot, od den za den stanuva se po aktuelno. Na nekoj nacin nasata 17 godisna vojna za ekonomsko osamostojuvanje ne e dobiena. Makedonija se uste ne e samo-odrzliva gledano preku prizmata na bilansot na sostojba na drzavata.
Bez razlika, ne ni preostanuva nisto drugo otkolku da ziveeme vo mentalen sklop kade sto casata sekogas ja gledame kako polupolna. Resenija mora da se baraat i mora da ima. Za ilustracija, na naslovnata stranica na minatonedelniot Ekonomist bese objaveno deka ima nova validna teorija za kako moze da se dojde do lek protiv rakot. Se razbira, nov nacin na gledanje na rabotite e daleku od resenie, no sepak, toa e golem cekor napred. Avtorot na tekstot argumentira deka sega e pravilno postaven i disekciran problemot, pa taka, so silno istrazuvanje i eksperimentiranje vo slednata etapa, i normalno so doza sreka, mozno e resavanje ne samo na rakot tuku i postavuvanje na izdrzana teorija za kako voopsto funkcioniraat organizimite. Ako vaka odat rabotite vo medicinata, taka odat i vo ekonomijata. Vo taa nasoka, za pronaogjanje na resenie za nasite ekonomski rak-rani treba da se iskoristat tezite na „Tocka na presvrt”, bestseler na Malkom Gladvel od 2000 godina. Imeno, Gladwell veli deka poentata e vo toa kako ke gi postavis rabotite za da go resis problemot. Toj dava primeri od sekojdnevniot zivot koi donele fantasticni pozitivni rezultati, a za niv e upotreben minimalen napor i pari. Toj proces go povrzuva so epidemiite vo medicinata i kako tie se sirat. Na primer, Gladvel go sporeduva drasticniot pad na kriminalot vo New York vo 90-te godini so epidemija ili so „infeciranje” na lu|eto so anti-kriminalen virus. Sto e klucno za toj proces na presvrt? Vo New York vo toj period se doneseni odluki za gerilska borba protiv kriminalot i toa preku stavanje fokus na suzbivanje na najbenigniot tip na prekrsoci. Policijata ekstremno pazela i davala kazni za cistota ako nekoj frla otpadoci ili stava grafiti, kazni za nepocituvanje na javniot red, kazni za nepocituvanje na sistemot ako nekoj saka da se vozi besplatno vo metro, itn. Rezultatot e direktno resavanje na problemot so prepolovena brojka na nopozelni statistiki. Zosto da ne razmisluvame za vakov tip na nekonvencionalni resenija za nasite problemi vo Makedonija? Klucno e deka za da se sprovede uspesna epidemija mora da se veruva deka promenata e mozna, deka lu|eto mozat radikalno da gi transformiraat svoite odnesuvanja i ubeduvanja koga sooceni so praviot stimul. Istotaka, treba da se veruva deka so napravena mala promena bez golemi finansiski investicii vo prava nasoka moze da se dostignat golemi efekti. Treba da se razbira i procesot i relevantnite varijabli za sozdavanje na epidemii. Kako da pocneme pozitivni biznis epidemii? Ednostaven odgovor nema, no sigurno e deka moze da se eksperimentira. Na primer, na nivo na stopanski komori moze da se inicira akcija za sekoja kompanija vo Makedonija da stavi za cel da napravi eden elementaren cekor nadvor od granicite, da izvezuva ili da pomogne nekomu koj razmisluva za izvoz. Da se vospostavi atmosfera pome|u biznisite kade sto rabotenjeto vo Kosovo, Albanija, Bugarija, Crna Gora, Hrvatska i Srbija e normalna rabota. Veke ima pozitivni primeri kade sto makedonski kompanii so svoi pretstavnistva vo Albanija se nudat za pomos za kompanii koi razmisluvaat za vlez na toj pazar. Site vraboteni da razgovaraat so svoite menaxeri i da se zapoznaeni za koja e misijata i celta na kompanijata. Nezamisliv e jazot vo komunikacijata pome|u menaxmentot i vrabotenite vo biznisite vo Makedonija. Da razgovarame za tekovnite slucuvanja vo svetskite ekonomii za zaednicki da gi prepoznaeme trendovite. Za ilustracija, so zgolemuvanje na trosocite za transport na stoki duri i Kina stanuva nekonkurentna za odredeni proizvodi i uslugi. Kompaniite da isprakaat svoi perspektivni vraboteni na MBA programi nadvor od tesniot region, vo Francija, Germanija, Svajcarija ili Kina. Od druga strana, na nivo na drzava ima golem prostor za stimulansi koi bi mozele da dovedat do tocka na presvrt preku dosledno branenje na ednakvite pravila za igra za site, dopolnitelna liberalizacija na pazarite, voveduvanje na najnapredno zakonodavstvo vo informatickata tehnologija, vo finansiskiot sektor, vo carinata, vo namaluvanje na frikcijata za vodenje na biznis.
Tekstot e objaven vo Kapital na 18/9/08

Naftata i nie

Cenata na naftata e izraz na ochekuvanjata za cenata na naftata vo idnina. Vo ovoj moment tie ochekuvanja se mnogu temni. Zatoa, cenata raste i e volatilna. Osobeno e izrazena zgolemenata potreba na Kina za ovoj resurs. Daniel Gros od Centarot za Evropski politicki studii od Brisel, fantasticno go pokazuva ova preku negovoto parce vo Financial Times "The China bubble fuelling record oil prices", preporachano od vlijatelniot kolumnist na FT,"A year of living dangerously for the world", Martin Wolf. Dopolnitelno, "commodities" se popularni kako asset klasa, i golem del od institucionalnite investitori(Penziski i Endowement Fondovi) realociraat pari vo investicii tuka. Toa znachi pogolemo pobaruvanje i za nafta, megjudrugite commoditites. Pogolemo pobaruvanje znachi rast na cenata za da se izednachi so ponudata. Mnogumina vo Makedonija veruvaat vo "teoorii na zavera", pa taka, lesno ja prenesuvaat vinata za cenata na naftata na t.n. berzanski igrachi ili spekulanti. Tochno e deka volumenot na transakcii na svetskite pazari za nafteni fjuchursi e zgolemeno za mnogupati, no toa pred se doprinesuva za podobruvanje na marginite na tie dogovori, a mnogu pomalku na cenata. Na primer, Generalniot direktor na British Petroleum, Tony Hayward, go potvrduva ova vo kolumnata sto ja objavuva vo FT "Let markets solve the energy crisis".

Vo istovreme, svetot se poveke veruva deka tesko e da se obezbedat novi izvori na nafta i proizvodstvoto na nafta da nadmine 80milioni bareli na den. Matthew Simmons, veteran vo industrijata za nafta, vo Economist "The only way is down" ne upatuva da veruvame vo ovaa premisa.
No, Amerika se mobilizira za da go vrati svojot sjaj i dominacijata vo energetskiot sektor. Mnogu vlijatelni lugje se javuvaat so svojot stav za promena. Nekogasniot naften magnat, T.Boone Pickens, so "My Plan to Escape the Grip of Foreign Oil" veruva vo mokta na inovacijata preku investiranje vo tehnologii na veter i priroden gas. Al Gore so govor "we can solve it" sto ja oglasi negovata verba vo energiite: solarna, veter i geotermalna. Toj veli deka e dosta da se zadolzuva SAD preku pari od Kina za da kupuva nafta vo Bliskiot istok, i negovata ideja e za 10 godini SAD celosno 100% da proizveduvaat struja od obnovlivi izvori. Krajno, mojot favorit, Tom Friedman, preku kolumnata "9/11 and 4/11", izrazuva negoduvanje za nedovolnoto cuvstvo na George Bush za sudbinata na momentot.

Krajno, mojata verba deka naftata do sredina na 2009 godina ke odi na 100USD e pod vlijanie i na Henry Groppe, veteran na naftenata industrija od Hjuston, Texas, kogo go gledav na predavanje za naftata na globalnata CFA Institute Konferencija vo Vancouver, Canada vo Maj ovaa godina 2008.


Intervju na A1 TV na 14.06.2008 19:17
Тренкоски: Ќе се стабилизира цената на нафтата Јанко Тренкоски


„Мислам дека цената на нафтата во периодот што доаѓа ќе се стабилизира и ќе падне можеби и помалку од 100 долари “, изјави во интервју за А1 Јанко Тренковски, економски аналитичар.

Има ли цената на нафтата лимит?

Мое мислење е дека лимит дефинитивно има и според некои констатации од врвни експерти, коишто јас чувствувам дека се на прав начин искажани, мислам дека лимитот ќе биде околу 100 долари, во годините што доаѓаат од 90 до 120 долари да се движи цената на нафтата по барел.

Тренковски, се согласувате ли со ставовите на експертот Цветковиќ од Регулаторната комисија за енергетика.

Мислам дека цената на нафтата во периодот што доаѓа ќе се стабилизира и ќе падне можеби и помалку од 100 долари бидејќи во овој момент оваа атрактивна цена нуди огромна заработувачка за сите производители на нафта. Затоа се најавува зголемување на производството.

Сведоци сме дека пред неколку дена, можеби поради политички причини и глобална нестабилност, Саудиска Арабија најави дека ќе го зголеми своето производство и мое мислење е дека ќе има стабилизација.

Зошто расте цената на нафтата без контрола? Се пумпа шпекулативно или реално?

Многумина сакаат да кажат дека на „Вол стрит“ си играат со цената на нафтата, но пред неколку дена генералниот директор на „Бритиш петролеум“, Тони Хеберт даде добра изјава каде со статистика вели дека тоа не е точно, туку напротив, Кина пред се, а со тоа Индија се главни причинители на зголемување на побарувачката, а од друга страна Русија во овој момент има значително намалување на понудата и тоа доведува до зголемување на цените во краток рок, сето е на пазарна основа.

Светот издржа војни на Блискиот исток и други големи кризи без вакви тенденции кога станува збор за црното злато. Зошто токму сега нафтата урива рекорди?

Кина и Индија растат со супер брзина, Русија последните пет години барел за барел го снабдува со нафта целиот нивен раст, но во овој момент Русија нема доволно капацитети, ги исцрпува своите резерви, има намалување на нејзиното производство, не само во Русија, туку и Британија, Норвешка и во исто време се бараат нови извори за понуда на нафта. Кога ќе дојдат, цената ќе се стабилизира.

Дали е поисплатливо да се инвестира во нафта отколку во хартии од вредност?

Можно е, но сепак јас би одел на покласични инвестиции. Многу добри перформанси имаат акциите на фирмите коишто ги градат оние алатки со коишто се црпи нафтата од дестинации како што се дното на одредени мориња, Арктикот и слично.

Има ли било каква врска поскапувањето на нафтата со изборите во САД? Пред секое менување на главниот жител во Белата куќа, светот е исправен пред некаков вид економска криза или предизвик?

Според моите познавања нема голема корелација иако може да се напомене дека кога Реган доаѓа на чело на Белата куќа, економијата пати големи турбуленции, има нафтена криза во крајот на 70-ите. Би ја споменал само таа корелација, но 80 година наваму не гледам корелација.

Rutas del Pacifico

Vo novata programa na VMRO-DPMNE glavna biznis vest e objavata deka dokolu ostanat na vlast ke gi namalat stapkite na socijalnite pridonesi (penzisko, zdravstveno i za vrabotuvanje) za 10%. Narodski kazano, ako jas zarabotuvam neto 300 evra plata i sum prijaven na istata suma, togas deneska vo moe ime mojot rabotodavac plaka dopolnitelni 62% ili 180 evra vo davacki, sekoj mesec. So novite izmeni, vo 2011 godina, otkako ke se pominat site 3 fazi na namaluvanja, jas za moite 300 evra ke plakam 133 evra ili 45% vo davacki kon drzavata. Zastedata za rabotodavacot e 50 evra na mesecno nivo, ili 600 evra na godina za prosecen vraboten; toa za firmite e 10% pomal trosok za sekoj vraboten. Od gledna tocka na rabotodavac sekoe namaluvanje na trosocite e dobredojdeno. So godini ovoj predlog stoi na listata na zelbi na stopanskite komori. Go pozdravuvam ovoj poteg. Toa e dobro za konkurentnosta na nasata rabotna raka vo odnos na sosednite zemji. Dopolnitelno, golem broj na mali firmi vo Makedonija ke se resat da gi prijavat svoite rabotnici koi rabotat na crno. Moze da se ocekuva deka firmite sto egzistiraat na rabot na profitabilnost, no i onie koi se dobro stoecki, da ja zgolemat zarabotkata, a so toa da se izlozat na dopolnitelen rizik za investiranje vo nov ciklus na rast i razvoj. Nekoi firmi ke go podignat statusot na nekoi od svoite vraboteni od “minimalec” na nekoja porazumna cifra. Se javuva i efektot na kreiranje na bogatstvo vo privatniot sektor. Drzavata e los domakin po definicija, bez razlika kolku nekoj saka da ne ubeduva vo sprotivnoto. So ostavanje na parite vo stopanstvoto ke se kreira efektot na multiplikator, tolku potreben za nasata ekonomija. Se razbira, site ovie varijanti se pod pretpostavka deka Makedonija ima stabilna politicka i bezbednosna sostojba. Od druga strana, pak, vo fondovite za penzisko i zdravstveno osiguruvanje ke se sleat 29% i 35% pomalku sredstva, respektivno. Vo denesni cifri samo za Fondot za PIOM toa se brojki vo iznos od nesto nad sto milioni evra na godisno nivo. Zgora na toa, Vladata veke objavi deka ke rastat penziite za nad 20%(dopolnitelni 100 milioni evra). Prasanjeto e kako ke se pokrie ovaa najgolema dupka? Vo pozitivno scenario, ke ima novi vrabotuvanja, ke ima pokacuvanje na plati, danocnite prilivi ke rastat, vrabotenite ke se prijavuvaat na pogolema osnovica, i Makedonija ke se dvizi vo tigarski skokovi. Site sme srekni. So prosta matematika, so doza na konzervativnost, za da se pokrie dupkata vo Fondot za PIOM se potrebni novi 80 iljadi vrabotuvanja, so prosecna plata od nasiot gorenaveden primer. Plasticno kazano, toa znaci deka VMRO-DPMNE ocekuva vo slednite 4 godini nevrabotenosta da se namali za edna tretina, od segasnata 35% na 26% nevrabotenost. Daj boze. No, sto ako ne e taka? Sto ako do 2011 godina imame samo 40 iljadi novi vrabotuvanja, a sto ako ima minimalen rast od 20 iljadi? Sto ako se ostvarat scenarijata deka naseto neclenuvanje vo NATO tesko ke go pogodi biznisot i biznis klimata? Od kade prilivi vo Fondot za PIOM togas? Vo javnosta, vo izminatite denovi, se pojavi tezata citirana od visoki partiski funkcioneri vo VMRO-DPMNE deka vtoriot penziski stolb, potocno zadolzitelnoto kapitalno finansirano penzisko osiguruvanje, treba da se demontira, da zgasne, zaradi neprakticnost i mali garancii za stapka na oploduvanje na sredstvata. Bez da navleguvam vo razgoluvanje na ovie stakleni argumenti cinam deka ova ne e nisto poveke otkolu najava za alibi za spas na Budzetot dokolku se sluci toa netolku crno scenario za dupkata vo penziskiot sistem. Fakt e deka vo privatnite penziski fondovi na ime na individualni smetki na godisno nivo deneska se vlevaat nad 30 milioni evra i taa brojka ke raste vo slednite godini. Taka, tie licni zastedi na recisi edna tretina od site vraboteni lica vo Makedonija veke stanuvaat posakuvan plen za nenasitniot Big Brother, narecen - drzaven aparatchik. Namesto da rusime, zosto da ne ja usmerime nasata energija vo gradenje? Vo Chile, na primer, reformite na penziskiot sistem pocnale vo 1981 godina pod vodstvo na legendarniot Jose Pinera od skolata na Milton Fridman. Deneska, vozacite na moderniot avtopat “Rutas del Pacifico” od Santiago, vo vnatresnosta, do Vina del Mar, na obalata, uzivaat vo svojata investicija. Tie se sopstvenici na ovoj infrastrukturen proekt preku vlozuvanje na penziskite fondovi. Spored nedelnikot Businessweek, na eden od bilbordite na ovaa krstosnica pisuva: „tvoite zastedi go finansiraat ovoj avtopat, a ovoj avtopat ke ja finansira tvojata penzija.” Deneska vo Chile nad 97% od populacijata na vraboteni lica participiraat zadolzitelno penzisko osiguruvanje, dodeka vo penziskite fondovi ima neto sredstva vo iznos od 70% od BDP.

10 cekori

Izborite, iako vo pogresen moment, nosat moznost za da se debatira okolu biznis prioritetite na nasata drzava. James Carvill, koj kako sovetnik i strategist na Bill Clinton, vo vreme na izborite vo 1992 godina koga soparnik mu bil George Bush-postariot, vleguva vo istorijata na politikata vo SAD so poednostavuvanje i lasersko fokusiranje na celite na kampanjata, stavajki samo tri: Promena, ili isto pa isto (Change vs. more of the same); Ekonomijata e bitna, glupco (It's the economy, stupid); Ne go zaboravaj zdravstvoto (Don't forget health care); Vo toj stil, od ekonomski aspekt, vo Makedonija e potrebno da se posveti ogromno vnimanie na slednite 10 cekori:
1. Resi go imeto; ova e absoluten prioritet broj eden, toa na site ni e jasno. Vo prvite 3 meseci ocekuvame ogromen napor od nasata Vlada da se najde kompromis prifatliv za dvete strani.
2. Resi gi Albancite; i ova e kompromis sto mora da se napravi. Ocigledno e deka apetitite na Albancite postojano se zgolemuvaat i pokraj Ohridskiot dogovor. Dali Albancite ke ni priredat iznenaduvanje nesto slicno kako Grcite so imeto, koga posle 17 godini pregovaranje za imeto vsusnost se pokazuva deka nitu edno ime ne e resenie. Na slicen nacin, se ragja stravot deka i tie nasi sogragjani rabotat na druga agenda. Koja i da e agendata, da ja znaeme denes.
3. Trgovskiot deficit e tuka i boli; Ima li takov maz sto ke napravi nesto okolu ova prasanje? Ovoj antologiski problem se zgolemuva i pretstavuva zakana za nasata drzava. Vo ekspanzija na kreditno zadolzuvawe na naselenieto od nad 40% na godisno nivo, rekordno se zgolemuva uvozot, i so toa i dolgovite na drzavata. Od druga strana, privatnite transferi kako tampon za dupkata vo platniot bilans se zabavuvaat, i nivniot rast e samo 10%. Ako veke davame subvencii, tie treba direktno da se povrazani so izvoz. Vo edna prigoda, pred nekolu godini od Carinskata uprava pobarav lista na top 100 izvoznici. Me izvestija deka toa e tajna. Ne sum siguren dali nesto se smenilo vo Carinata vo odnos na izdavanje na informacii, no uveren sum deka nie treba da gi slavime nasite top 100, sekoja godina, so javno deklariranje na nivniot doprinos za nasata blagosostojba. Samo taka mozeme da gradime duh na izvozno orientirana ekonomija.
4. Nov zakon za rabotni odnosi; Sostojbata so nevrabotenite i statistikata e kasha-popara. Vo 2004 godina vo Makedonija se provlece eden nov Zakon za rabotni odnosi. Istiot, trebase da resi mnogu raboti vo biznisot od aspekt na zgolemena fleksibilnost vo vospostavuvaweto na rabotnite odnosi, a so toa i namaluvanje na nevrabotenosta. Absoluten neuspeh! Makedonija ima antibiznis Zakon koj gi zgolemuva trosocite za rabota. Ako dobro se sekavam, glasanjeto na toj zakon bese proslavuvano od strana na Sindikatite. Taka ne se stanuva atraktivna biznis destinacija, koga sindikatite ja vodat biznis politikata vo postsocijalisticka ekonomija.
5. Privatizacija i deregulacija; Vo kontekst na resavanjeto na site otvoreni temi so makedonskite Albanci treba da se insistira na umna privatizacija na sto e mozno poveke drzavni kompanii. Ne moze Makedonska Posta da bide damping za vrabotuvanje na partiski kadri, na primer. Prodajte gi site udeli na drzavata vo Makedonski Telekom, a privatizirajte delovi od MEPSO, Aerodromite, i Vodovod i kanalizacija preku berzata.
6. Domasna energija; Nedostatokot na elektricna energija, i haosot vo ovoj sektor, e eden od pogolemite neuspesi na Vladata. Dolgorocno resenie mora da ima. Ne sum siguren deka Zakonot sto ceka za glasanje e najdobroto resenie.
7. Ne se mesaj vo biznisot; Zadacata na sekoja Vlada e da gi sozdava pravilata na igra i da gi izramnuva terenot, no ne i da se natprevaruva. Postojat nekoi adolescentni potrebi na nekoi lugje vo Makedonija koga ke dojdat na vlast da ni pokazuvaat kolku gi biva za biznis.
8. Ne kradi; Korupcijata i sudstvoto ostanuvaat rak rani na naseto opstestvo. Vo istovreme se pojavuvaat somnitelni tenderi i netransparentni dilovi so privatniot sektor. Toa e najgolemoto predavstvo za eden politicar.
9. Namali ja administracijata i izgubi go rejtingot; Makedonija e zemja koja sto treba da ima konkurenta prednost vo odnos na svoite sosedi. Taa prednost ja gledam vo mala i superefikasna administracija. Kaj nas, za zal, drzavniot aparat ima samo eden pat-nagore. Taa brojka od nad 100 iljadi lugje treba da se prepolovi.
10. Vizi za site; Makedonija ne e del od biznis svetot i trosokot za vodenje biznis e ogromen.

Tekstot e objaven vo Forum na 24/04/2008, napisan na 19/04/2008

Investitorski aktivizam

Minatata nedela na devettata godisna konferencija na Makedonskata Berza, megjudrugoto, se isfrlija nekolku scenarija za razvoj na nastanite povrzani so cenite na akciite do krajot na godinata. Od edna strana, se optimistite, kako na primer brokerite, koi veruvaat deka golemiot pad na cenite, koj se doblizuva do 50% od vrvot dostignat na 31 avgust 2007 godina koga indeksot MBI-10 bese 10.058 poeni a sega na pocetokot na ovaa nedela e 5.400, e rezultat na preterana reakcija kaj stranskite investitori, a ne na dobriot profit na kompaniite vo Makedonija -za nad 100% pogolem od 2006 godina. Od druga strana, se analiticarite, kako na primer Sam Vaknin, koi go gledaat MBI-10 preku desette kompanii vo nego (Alkaloid, Beton, Granit, Komercijalna Banka, Makpetrol, Makstil, Stopanska Banka Bitola, Toplifikacija, Ohridska Banka i Teteks), i zaklucuvaat deka cenite na akciite se seuste preceneti i deka treba da pagjaat uste 20% od deneska se do 4.300 indeksni poeni. Vo taa debata, ocigledno e deka konecno se vnesuva nova pretpostavka kaj investitorite vo odnos na investiranjeto na berzata, a toa e deka cenite na akciite ke bidat tesno povrzani so nivoto na profitot, stabilnosta, kako i rastot na kompaniite. Toa e revolucija vo razmisluvanjeto. Dopolnitelno, toa e celosen presvrt vo odnos na dosegasnite premisi vo koi domasnite kompanii se tolkuvaa kako dobar dil bidejki tie se pretstaveni so mnogu pomala knigovodstvena vrednost otkolku realnata, kako rezultat na procesot na privatizacija. Smetam deka vtoriot kamp od debatata ke prevagne. Na dolg rok, sekogas vo istorijata na svetskite pazari na kapital cenite na akciite se vo direktna korelacija so rezulatite i doagjaat na sredno nivo na nekade pod 15 pati P/E (koeficient na cena na akcija podelena so profit), i pod 2 pati P/B (koeficient na cena na akcija podelena so knigovodstvena vrednost). Na Makedonskata Berza deneska cenite na mnogu od 43-te kotirani akcii se seuste nad nivo od 20 pati P/E, sto e pretpostavka deka rastot na profitot na samata kompanija ke bide nad 20% na godisno nivo. Vo 2007 godina rastot na profitite na MBI-10 bese vo prosek 15%. Vo istovreme, P/B koeficientot koj e tesno povrzan so knigovodstvenata vrednost i stabilnosta na kompanijata e na nivo od nad 3 pati. Na evropskite pazari toj koeficient kako sredna vrednost e nesto pod 2 pati. No, najdobar trend e toa sto na makedonskiot Pazar se sozdava kriticna masa na investitori, zaedno individualni i, pred se, institucionalni, koi ke baraat reformi vo sistemot i kaj kompaniite. Vo Hrvatska deneska ima nad 100 investiciski fondovi. Toj trend doagja i vo Makedonija vo koja vo 2008 godina brojkata ke bide zgolemena od 3 na 10 (vo najava se Moj fond, Komercijalna, Medvesek Pusnik od Slovenija, Tutunska, itn.). Dopolnitelno, na pazarot kaj nas aktivno funkcioniraat i privatni fondovi. Kako rezultat, site sofisticirani ucesnici na pazarot ke pocnat da gi nagraduvaat kompaniite preku plakanje na premium ili povisoka cena za akcija vo odnos na osnovnite parametri, samo dokolu kompaniite pokazuvaat transparentnost, dinamicnost i rezulatati. Vo takov razvoj na nastanite, nema da moze Replek da ostvaruva pogolem profit od Makpetrol, a vo istovreme Makpetrol da bide vrednuvan so P/E koeficient od 50. Isto taka, domasnite kompanii prikazuvaat porazitelni rezultati vo odnos na koeficientite ROE i ROA koi opredeluvaat procent na povrat na vlozeniot kapital i sredstva. So drugi zborovi, dokolku e tocna tezata deka kompaniite vo realnost se mnogu podobri no tie gi krijat profitite, togas, ovie novi investitori ke gi nateraat kompaniite da ja prikazat realnata slika. Denot za takov investitorski aktivizam e na povidok. A so toa, nema da ni bidat potrebni novi i novi konferencii i knigi za Korporativno upravuvanje, koi za zal se deklariraat kako pomos na Makedonija od EU i SAD preku debelo naplateni konsultantski saatnici i dnevnici. Revolucijata doagja odvnatre.

„Il faut de l’audace, encore de l’audace, toujours de l’audace” - Danton

Freakonomics: Makedonija e najgolemiot turisticki investitor vo Grcija!

Minatata nedela, na 2 April, kako bomba odekna plateniot neprijatelski komercijalen oglas -„Gruevski poklonet pred grobot na Goce Delcev”, objaven vo Financial Times, International Herald Tribune i drugi vlijatelni vesnici vo svetot. Nesomneno e deka taa grckata propaganda za vremetraenje na NATO samitot vo Bukurest e naracana od vlastite vo Atina. Vesta za ovoj oglas ogorceno se prenese i na naslovnite stranici na nasite dnevni vesnici. Ne mozev da izdrzam a da ne go kupam pecatenoto izdanie na Financial Times od toj datum. Nastrana od diskusijata okolu vekovnoto pravo na Grcija nad imeto Makedonija i nekonstruktivnosta na nasata politika, megjudrugoto, vo toj tekst se naglasuva faktot deka Grcija e najgolem investitor vo nasata zemja. Moram da potenciram deka toj argument stoi na labavi noze. Grcija, nadvor od cesni isklucoci, e „politicki” a ne ekonomski motiviran investitor vo ekonomijata na nasata zemja. I zatoa, logicno, ako Grcija e najgolem investitor vo Republika Makedonija, togas Makedonija e najgolemiot turisticki investitor vo Grcija. Vo statistikata na Narodnata banka za periodot od 1997 do 2006 godina se proknizeni vkupno 2 milijardi i sto milioni evra stranski direktni investicii. Od toa, Grcija ucestvuva so vkupno 320 milioni evra na kumulativni direktni investicii do krajot na 2006 godina, ili vkupno 15% od sumata. Taa e na vtoro mesto po Ungarija so Matav, koj napravi investicija od okolu 300 milioni evra za kupuvanje na nad 50% od Makedonski Telekomunikacii vo 2001 godina. Interesno e da se napomene deka 200 milioni evra ili 63% od grckite investicii se slucuvaat vo vremeto koga na vlast e Ljubco Georgievski od 1998 do 2002 godina, koj vsusnost otvoreno ja promovirase Grcija kako nas sojuznik. Za ilustracija, nasata najgolema banka Stopanska Banka AD Skopje, vo 2000 godina e privatizirana so investicija na NBG(Nacionalna Banka na Grcija) na suma od okolu 75 milioni evra, zaedno so IFC i EBRD, za 85% od kapitalot. Najgolemiot akcioner na NBG e grckata Vlada so kontrola na 18% od glasackite akcii. Vo momentov, sedum godini podocna, Stopanska Banka Skopje pravi godisen profit od recisi 18,3 milioni evra i ima pazarna kapitalizacija na Makedonskata Berza od 254 milioni evra. Da ne zaboravime deka vo avgust mesec 2007, koga cenite na akciite go dostignaa vrvot, Stopanska Banka AD Skopje bese vrednuvana od investitorite vo iznos od 325 milioni evra. Znaci, NBG kade sto drzavata Grcija e najgolem akcioner za nepolni 8 godini ja zgolemi vrednosta na svojata investicija za recisi 3 pati. Toa e dobar biznis za Grcija: em zarabotuvas-ekonomski, em se falis po svetski vesnici-politicki. Na sto mislea, i kolku nadaleku, nasite politicari koga ja prodavaa ovaa zlatna kokoska? A sto stanuva so za mnogumina „najlosata privatizacija na site vreminja”-OKTA? Zarem mozeme so zdrav razum da gi prifatime onie triesetina milioni evra, i onie pari za doinvestiranje za gradenje na nafotovodot Skopje-Solun, vo stranska direktna investicija vo OKTA od strana na Hellenic Petroleum kako pozitivna rabota? Vo Helenik Petroleum 35,5% od sopstvenosta e vo racete na Grckata drzava, a 35,9% vo racete na Spiro Latsis, najbogatiot Grk koj e na 68 mesto na listata na svetski miljarderi na Forbs magazinot za 2007 godina. Gospodinot Latsis, megjudrugite, e mnogu dobar prijatel so Jose Manuel Baroso, pretsedatelot na Evropskata Komisija, so kogo cesto se druzat na negovata jahta, spored Vikipedija. Otsega se gleda kako Makedonija ke vleze vo EU! Tret, Kosmofon e vo sopstvenost na Kosmote, koja pak e vo 98,6% sopstvenost na OTE, vo koja Grckata drzava ima 28% sopstvenost. Za rezime, vkupnata investicija na ovie tri kompanii koi se so vlijatelna drzavna sopstvenost iznesuva polovina od site direktni investicii na Grcija vo Makedonija. Ostanati grcki investicii vo Makedonija, kako na primer Zito luks i Mermeren Kombinat Prilep, bea znacitelno pomognati od EU fondovite i kreditite na EBRD, pod lazno pokritie na Paktot za Stabilnost i EU Samitot vo Solun. Ne, blagodaram! Od druga strana, pak, Republika Makedonija, po glava na zitel, e najgolemiot investitor vo turistickoto kese na Helenskata Republika. Da, toa e fakt! Edinstveno Albanija, od site zemji vo evropa i svetoto, e vo prednost, po glava na zitel, vo vkupno vlezovi vo Grcija vo 2006 godina, najnova statistika, spored Nacionalniot statisticki sekretarijat na Grcija. No, Albanija praka mnogu imigranti-privremeni rabotnici, dodeka Makedonija praka mnogu turisticki evra. Spored nivniot sekretarijat, vo 2006 godina, 350.043 pati makedonski gragjani vlegle vo Grcija-rekord po glava na naselenie od site zemji vo Evropa i svetot sto prakaat turisti vo GR. Ako pretpostavime deka se potroseni po 100 evra, i e pominat 1,5 den prestoj, i e platena viza, togas jas doagjam do konzervativen podatok od „investirani” priblizno 60 milioni evra godisno. Ako taa brojka se pomnozi so samo 6 godini, togas gledame deka investiciite na makedonskite gragjani vo prijatelska Grcija se na nivo na investiciite na Grcija vo nasata zemja.

Diktatura na talenti

Povrzano so nacinot na vodenjeto na zavrsniot cin na pregovorite za naseto megjunarodno ime mozat da se napravat mnogu paraleli so vodenjeto na biznis vo Makedonija. Glavniot zaklucok sto moze da se izvlece e ekstremno niskoto nivo na podgotvenost na samite akteri, zaedno politicarite i biznis liderite, za vodenje na „d’affaires” vo eden globalen svet. Na primer, vo politikata vo ovoj sudbonosen period na nasiot narod i drzava nie sme ostaveni na lugje koi ne se na isto nivo so svoite sogovornici. Adamantios Vassilakis, grckiot pregovarac, spored soopstenija za javnosta vo ON, ima kariera od recisi cetirieset godini vo diplomatijata. Toj bil del od grckata ambasada vo Tirana vo dalecnata 1975 godina. Ponatamu vo karierata vo ramki na Ministerstvoto za nadvoresni raboti se fokusiral na Istocna Evropa i SSSR vo vreme na ladnata vojna, i ucestvuval vo rabotata na NATO. Stanuva glaven konzul na Grcija vo San Francisko, eden od trite najgolemi finansiski centri vo SAD, vo 1985 godina. Vassilakis e del od grckata misija vo ON vo New York od 1991 godina, a krunata na svojata kariera ja pravi kako postojan pretstavnik na Grcija vo OON so pocetok vo 2002 godina. Vo taa nasoka, stanuva jasno zosto onoj govor na teloto kaj nego koga go gledame na televiziskite ekrani zraci so samodoverba, komfort vo sopstvenata koza, i kontrola nad situacijata. Voopsto ne treba da se spomnuvaat impozantnite biografija i dostignuvanja na Theodora "Dora" Bakoyannis , edna od 100-te najmokni zeni na svetot spored magazinot Forbes. Vo biznisot, od druga strana, istotaka ziveeme vo svet kade nema slucajnosti. Vo Kina, na primer, vodacite na site kompanii se biraat spored tocno odreden kluc baziran na zaslugi i kvalitet. Nivniot izbor i filtracija na kadri e po Darvinisticki princip, samo najdobrite odat ponatamu. Roditelite i posirokata familija na sekoe dete vo Kina uste od najrani godini im instaliraat operativen sistem na vrednosite na Konfucie, na hierarhija i naporna rabota. Vo toj ekstremno naporen i elitisticki sistem se sozdavaat kadri koi utre ke treba da se borat so slicnite od Amerika, Japonija i Indija. David Brooks, ugleden kolumnist na New York Times, ovoj porces go vika „Diktatura na talenti”. Kade e Makedonija vo toj biznis svet? Za kakva hierarhija govorime vo nasata zaednica, kade sto sekoj mlad covek so odelo od Zara i temni naocari smeta deka moze da bide menagjer. Od druga strana, najgolemoto dostignuvanje na nasata biznis zaednica e Biznis uciliste vo Solun, dodeka za grckata elita se Harvard i Oxbridge. Deneska najdeficitarna rabotna pozicija vo Makedonija e onaa na menagjer(direktor), kako vo biznisot taka i vo politikata. No, menagjerot po definicija treba da ima iskustvo, da izleze kako najdobroto od eden hierarhiski sistem, i da zraci so integritet i etika. Vo mojata profesija, investicii i upravuvanje so fondovi, vo svetot postoi opsto priznaena titula CFA(sertifikuvan finansiski analiticar). Istata, vo 2008 godina ke probat da ja dobijat nad sto iljadi lugje od site delovi na svetot. Vo Makedonija, stariot kov na direktori vo finansiskiot sektor ne znaat za sto stanuva zbor. Nevozmozno e so takvi lokalni sfakanja na segasnite lideri vo politikata i biznisot da odime napred i da gi dobivame bitkite na veke izramnetoto pole za natprevar pomegju narodite. Iako, smetam deka denesnoto vreme e vreme na edinstvo i trezvenost, a ne vreme za kritika. Davam poddrska na site nasi lideri koi ke treba da donesat razumni odluki vo ovie denovi. Sepak, smetam deka vo vreme na golemi prelevanja, buri, se slucuva kreativna destrukcija, a so toa i napredok. Ekonomistot Joseph Schumpeter e toj sto ja vnesuva terminologijata na „kreativna destrukcija” kako definicija za dobrata strana na kapitalizmot. Jas veruvam vo toj slobodarski duh na inovacija i progres. Makedonija treba da izleze kako podbednik od ovaa bura, no najveke za sebe si. Kreativnata destrukcija, na primer, ja baram vo samite politicki partii. Zarem ne e vozmozno istite da finansiraat del od svojata mlada krv za da moze da se skoluva na najprestiznite univerziteti vo Evropa i SAD.
--------------------------------------------------------------------------------
Dan Doncev e edinstven primer na politicar vo Makedonija, koj sto otide da se obrazuva na Harvard Kenedi Institutot za Drzavna politika. Toa e kolosalno pomestuvanje na oskite vo domasniot politicki mozok i e primer za istoriskite citanki i za site onie koi se bavat so politika i biznis. Treba da se pozdravi Gruevski za vnesuvanje na idejata za Harvard(Mizo), Univerzitetot na Pensilvanija (Samak), Kornel(Taskovik), i Emori(Trenkoski, postariot), vo naseto sekojdnevie. I toj potez e za istorijata. No, da ne zastaneme tuka, da vovedeme sistem na zaslugokratija i diktatura na talenti, kako vo politikata taka i vo biznisot.