Брод без кормилар

Давид Кацуџин Чао е бизнис човек кој потекнува од мајка Јапанка и татко Кинез. ВолСтрит Журнал во една статија објаснува дека овој извонредно успешен бизнис човек за да ги оствари зацртаните бизнис цели дури и не си одел дома, работел во пиџами во канцеларија, секоја вечер. Тој е одговорен зошто познатата Аппле Компјутери на агресивен начин во 80-те години ја зголемила продажбата од 80 милиони на 1 милијарда долари во Јапонија. Не само тоа, поважно, Давид Чао е олицетворение на денешната динамична глобална утакмица, каде што секој може да го надигра секого, без разлика на препреките со кои се судрува како дел на оспорувана етничка група. Тој како етнички Кинез во Јапонија и аутсајдер образложува дека само мантрата на сопставениот татко го направила она што е, екстремно успешен бизнисмен: “Како дел од малцинство, ти мораш да работиш 3 пати повеќе и понапорно од било кој друг!” Во Македонија, ние не можеме да излеземе од спрегата на нашата маленкост и да размислуваме на сличен начин. Тоа е резултат на искрената недоверба во нас самите. Нашите државници никогаш не ни инјектираа ваква фундаментална вредност како што врежал татко му на Чао. За илустрација, во нашата историја на економски план, македонската држава и граѓаните, не сме виделе јасна и гласна базична платформа за раст и развој која доследно ќе се дефинира и потоа спроведе од почеток до крај со многу напорна работа и откажувања. Затоа, наместо почитувањето на основната “Божја заповест” – пазарната и слободна економија како крајна дестинација, дебатата за економските политики што треба да не донесат до подобро утре цело време се губи во волунтаризмот на приликите од денес за денес.
Конкретно, велиме дека едни од клучевите за излез од кризата се дерегулацијата на пазарот во сите стопански гранки и намалувањето на вработеноста, а од друга страна работиме спротивно на тој план. Од таа перспектива може да се проследи најновата странска инвестиција во Македонија, купувањето на ЕСМ Дистрибуција од австриската компанија ЕВН. Нема простор за радост. Иако некој ќе каже дека придобивките на новата приватизација на дел од ЕСМ се многу големи бидејќи ќе дојдат нови идни странски инвестиции и нови јаки банки од типот на Рајфајзен, како и сигурност кај новите идни странци, сепак, во однос на приватизацијата на ЕСМ мора да ни се јасни два видни и суштински проблеми. Монополската позиција на новата компанија и очекуваното намалување на бројот на вработени на истата се косат со основните постулати од кои треба да работи секој економски кормилар на Македонија. Суштински е да се сфати дека во Македонија треба да создаваме услови за воведување на конкуренција и нови вработувања. И за дефинирање и поставување на таква економија потребно е многу напорна работа. Оваа трансакција не ги негува овие принципи. Главниот “про” аргумент во дебатата за приватизација на ЕСМ беше дека државата е лош стопанственик и затоа треба тие државни ресурси да прејдат во приватни раце. Ако е така, молам на Бога уште утре да изгрее сонце и по секоја цена следните волунтаристички приватизации да бидат Македонски Пошти, Јавното претпријатие Аеродромски услуги, Клинички центар како и преостанатиот дел од ЕСМ. Но, дали можеме нешто да научиме од процесот? Историски гледано ќе беше супер ако вакви приватизации преку тендер се правеа и во стопанските гранки каде што нема монопол. Денеска сите ќе бевме со подобар “моџо”. Сепак, иднината доаѓа и затоа одговорноста е на сите нас да бараме визија и почитување на основните вредности и правила за игра. Мораме да бараме одговорност за постапките што некој ги превзема во наше име. Денеска, факт е дека во Македонија во 2005 година имаше прилив на странски директни инвестиции во износ не поголем од 100 милиони долари. Истотака, факт е дека во Македонија немаме и нема најава на нови странски инвестиции кои ќе работат на намалување на дуото: трговски дефицит и невработеноста. Нашиот трговски дефицит во 2006 несвесно системски го решаваме со праќање на илјадници наши луѓе од Тетово и Куманово, гастабајтери, во Ирак и Авганистан. Одговорот треба да се бара во недоволната темелност и непостоењето на издржана фундаментална економска политика. Само човек кој што не знае што сака, кој што не знае кај е и што е, ниту пак знае како функционира системот на плима и осека, може секојдневно да бара заштита во компасот наречен “меѓународната заедница”. Не и треба добар кормилар на земја која што нема море! Смешен е фактот дека една од клучните работи што ние како држава сме ги научиле од ММФ е всушност методологијата како да раководиме со сопствените финансии. Еврообврзниците всушност денеска и заштедуват на Македонија десетици милиони евра во помали камати, но кој ќе одговара пред народот што 16 години на никого не му текна за таа едноставна трансакција и не оштети сите нас за исто толку пари, секој година? Крајно, треба да бараме длабоки познавања на материјата и да ни биде јасно дека сите народи во наша позиција работат дупло повеќе од нас. Неверојатно, во изминатиот период од дузина години само ВМРО – Народна партија издвои доволно средства да го испрати својот сопартиец Ден Дончев на постдипломски студии на еден елитен универзитетот во светот – Харвард. Колку ли ќе ни беше добар животот ако Бранко, Љубчо, Али и Арбен, сите заедно, инвестираа 2 години од својот живот и беа во Бостон, Оксбриџ или на École Nationale d’Administration, истотака.

Презумпција на вина

Денеска, Македонија има вжештена потреба од создавање на критична маса на компании, успешни приказни што креираат додадена вредност, кои се наптреваруваат на глобалниот пазар, експанзираат и прават профит. Тоа е факт. Реално пак, во Македонија за таква работа сеуште не е создаден фундаментот, почвата за култивирање на успешни бизнис приказни, изразен преку постоењето на примери од праксата, но и преку постоењето на трајни општо-прифатени вредности или предусловни премиси. Така, денеска во Македонија во бизнисот го немаме Тоше Проески, Симон Трпчевски, Пред дождот или Горан Стефановски. Ние не знаме да препознаеме како изгледа една близу перфектна бизнис скулптура или компанија, како што знаеме да видиме трајна вредност во споменикот на Томе Серафимовски. Ниту работиме на креирањето на дефиницијата за основните вредности, принципи, начела, преку кои сепак ќе можеме да кажеме добар збор за убава креација. Од тука, суштински, ние не се движиме кон Брисел на најдобриот автопат. За илустрација, Џек Велч, еден од најуспешните менаџери во историјата на корпоративна Америка, во интервју за ВолСтрит Журнал во месец февруари на прашањето “Дали се смета за богат човек?”, одговара дека да, тој е богат човек, но до одредена нормална граница. Сепак, тој вели, во неговата кариера речиси цел работен век творел во Џенерал Електрик, една од најпрофитабилните во светот, и со тоа ја имал целата заштита и сигурност од таа компанија. Затоа, заради тој релативно мал превземен ризик од негова страна и комфортот на столицата на која седел, тој смета дека надоместот што го добил од компанијата е сосема доволен. Потенцира, понатаму, дека никогаш не би сакал да се спореди со оние супербогати бизнис луѓе, на пример Мајкл Дел или Бил Гејтс, кои за разлика од него биле претприемачи, имале оригинални идеи, превземале огромни ризици, го ставале имотот под хипотека и во одредени случаи внеле несигурност кај својата најблиска фамилија. Од оваа изјава, всушност, може да се изолира основното правило-трајна вредност, на секоја пазарна економија: очекуваното ниво на заработка е правопропорционално со нивото на превземен ризик. Со други зборови, ако превземеш поголем ризик, основаш фирма, имаш идеја, гледаш пазарна можност, вложуваш капитал, вработуваш луѓе, и работиш деноноќно, треба да очекуваш дека тоа ќе се исплати и во случај ако навистина е успешно- да заработиш. По таа здрава логика, во Македонија најбогатите луѓе треба да се луѓето кои почнале нови бизниси со оригинални идеи, и кои изминатите 15 години успешно ги спровеле тие идеи на пазарот преку градење на сериозни компании. Таа претпоставка, сама по себе, мора да функционира во стварност бидејќи е основната премиса за едно здраво општество. Зошто? Ќе биде создаден ефектот на мултипликатор. Преку успешни примери младите генерации ќе гледаат ќар во почнувањето на нови иновативни бизниси, вработување на луѓе и сл. За несреќа, на теренот тоа не е така. Не само што динамичните бизнис луѓе-претприемачи во Македонија не се во позиција да бидат финансиски успешни туку тие луѓе се на маргините на општествениот живот. Парадоксот е уште поголем во тоа што успехот на збир на такви претприемачи на ниво на држава е единствениот одговор за како до зголемен стандард на живеење и евентуално носење на земјата во ЕУ во поблиска иднина. Од друга страна, потајно низ ткивото на општеството се провлекува славата на безличниот и неупотреблив лик на најуспешните транзициски играчи, денешните богати луѓе. Нивната приказна за успех засекогаш ќе остане табу, а во истовреме медиумите, а со тоа и сите ние, си го губат драгоценото време за да ја докажеме вистината. Како резултат, позитивното ткиво се расипува. Луѓето многу лесно ја дисквалификуваат искрената работа на секој претприемач. Се заборава дека тој слој на луѓе најчесто е со голем товар, има хипотека на целиот имот над глава, треба да обезбеди работа, да исплати плата секој први и да платат даноци од кои што живеат сите останати. Претприемачите се маргиналци бутнати во глувечка дупка. Немаат никаков глас, ниту пак се гледаат како решение. Законите не ги штитат, а елитите, администрацијата и народот, вооошто, ги гледаат како неопходно зло. За претприемачите во Македонија владее основната презумпција на вина, наместо невиност. Ги викаме газди наместо сопственици, во лош контекст. Денеска, такви луѓе не се идолите на нашите деца затоа што системот на вредности во македонската економија нив ги гледа како неуспешна приказна. Крајно, време е да ја смениме матрицата на размислување. Време е секој бизнис во Македонија да стане појдовна основа за размислување кога се кројат политики. Да не мотивира идејата како на нив да им се помогне да работат успешно. Администрацијата, службите, инспекциите и на крај вработените, мораат да разберат дека бизнисот мора да се движи непречено и ефикасно за да створиме пресврт. Мораме да се вратиме на спроведување на основните начела на пазарна економија и демократија.

Голема идеја

Дали всушност сите ние живееме во едно бесконечно реално Труманово шоу? Дали илузијата на Трумановото Шоу, филмот на холивудската продукција од 1998 година со глумецот Џим Кери, е секаде околу нас? Човек ќе се запраша дали ние сме манипулирани од големиот Продуцент и затоа не можеме да се отргнеме од вака поставената идилична стварност? Животот станува сатира во која се губи вистинското или големата идеја за сметка на одот во празно и залудно потрошеното време. На сличен начин, може да се наслика целиот систем на активности поврзани со економијата на Република Македонија во изминатите години. На кратко, недостасува Големата идеја преточена во низа од смели акции која ќе го разбие имагинарниот, вчерашен, свет и ќе не задвижи кон брз развој. За илустрација, во Америка секоја смена на власт носи спроведување на нови-Големи идеи. Во поново време се познати големите реформи направени од Регановата администрација во осумдесетите години, а продолжени од сегашната, и од Бил Клинтон со почеток во 1993 година. Њут Гингрич, докажан републиканец и можен кандидат за претседателските избори во 2008, во интервју за Волстрит Џурнал од минатиот викенд, а поврзано со политиките што неговата партија треба да ги изнесе пред народот во следниот изборен циклус, ќе каже: “Ни треба уште еден циклус на инзвонредни достигнувања. Тоа значи дека ние треба да искочиме со големи идеи кои ќе ги кажеме на јасен начин, и во истовреме ќе треба да се припремиме да одиме низ земјата, да ги убедиме луѓето, и да ја добиме дебатата за истите." Во случајот на Роналд Реган и Џорџ Буш помладиот јасно и гласно се практикува политиката на “supply-side economics”. Тоа е теорија која се залага за големо намалување на даноците по сите основи за да се стимулира економијата, која пак ќе врати со, пред се, поголема активност и развој, а на тој начин и со поголем износ на пари во државната каса отколку оној што би се собрал ако стапките на даноци останеле повисоки. Од друга страна, Бил Клинтон, во својата автобиографија, конкретно ја критикува таквата политика и ја анализира неговата голема идеја за раст и развој. Откако ги добива изборите, тој во период од неколку недели ги собира своите главни советници и заедно ја поставуваат економската политика со микс на мерки: големо намалување на буџетскиот дефицит преку заштеди во трошењето на државните инситуции и зголемени даноци со цел да се оствари економски раст преку намалени каматни стапки; и, фискално трошење на државни пари како еднократен стимул на економскиот циклус. Меѓудругото, Клинтон во 1993 година на почетокот на својот мандат конкретно дава предлози за следниве работи поврзани со економијата: давање на даночен кредит на малите бизниси за секоја нивна нова инвестиција за креирање на повеќе работни места, градење нови патишта и мостови во вредност од неколку десетици милјарди долари за инстант инфлукс на свежи пари во економијата, кратење на државната администрација за 100.000 луѓе, помали административни трошоци за 9 милјарди долари, зголемено оданочување на најбогатите за 3%, зголемување на данокот за енергенси, елиминирање на субвенцијата на нерезидентни сметки кои ги одлеваат домашните профити во надворешни земји, итн. Конкретно, со ваков начин на спроведување на јасни и смели економски политики САД умеат да го дуплираат својот стандард секои 25 години. За да не застанеме на ова, во нашиот регион истотака почна да се применува сличниот начин на размислување. Конкретно, во Србија на 8 февруари Министерот за Финансии, Млаџан Џинкиќ, објави дека во 2006 година Владата сака да реализира пакет од 68 закони поврзани со растеретување на економијата за поголема конкурентност, намален трговски дефицит, зголемување на вработеноста и економскиот раст. За таа цел на пример, тој најави дека во Србија ќе се намалат придонесите и даноците за плати од 73 проценти во однос на нето платата на ниво од 60 проценти и за секој вработен под 30 години возраст ќе има ослободување од плаќање на придонеси од 3 години. Во истовреме, Српската економија добива еден куп на добри оцени од страна на ММФ и Светска Банка. Кај нас, пак, работите се вртат во место. Минатата недела, Премиерот им одржа лекција на големите моќници од Стопанската Комора за основите на капитализмот со изјавата: “Треба да се промени свеста на стопанствениците и на граѓаните и тие да сфатат дека мора да се потпрат на своите сили, а не постојано да очекуваат помош од државата”. Алелуја. Политичарите конечно сфатија дека моќта е во претприемачите! Ама, на теренот, сепак, работите стојат поинаку и сеуште бирократите ги малтретираат малите и средните бизниси. Затоа, време е сите политички опции во Македонија во предвечерјето на парламентарните избори да ги соберат искуствата од минатите 60 години и да предложат пакет на Големи идеи за поставување на економски систем во Македонија кој ќе му овозможи на приватниот бизнис да се множи и да биде конкурентен со компаниите од регионот и светот. Во истовреме, државната администрација да стане инвестиција а не трошок за бизнисот.

Беовулф, исечи ја главата на Змејот!

Беовулф, најстарото дело во литературата на Англиски јазик, ја обработува епската приказна за херои и монструми или доброто и злото. Беовулф е легендарниот херој кој ја спасува неговата земја од теророт на Змејот. Ако Змејот го дефинираме како лонецот во кој сите ние се вариме како жаби и не чека неочекувана смрт, на сличен начин со епско сценарио може да ги решиме Македонцките работи. Во малку поголем скок на дејствија, во Давос на Светскиот Економски Форум на панелот наменет за ЕУ, Хавиер Сола-и-Мартин, Шпанец и професор по економија на Универзитетот Колумбија во Њу Јорк и на Помпеу Фабра Универзитетот во Шпанија, полемизира: “Јас предавам економија на два универзитети, па така, секогаш ги прашувам моите студенти што сакаат да прават кога ќе дипломираат. Во Њу Јорк сите ми одговараат дека сакаат да станат претприемачи и да почнат сопствен бизнис. Во Барселона, пак, 50 проценти сакаат да работат за државата, а 50 во банка.” Во Македонија е слична структурата, но истото прашање претпоставувам дека лесно ќе го добие државата во однос на банките, и тоа за голема разлика. Сега, одговорот не треба да го бараме во зошто е тоа така или зошто 100-те најдобри дипломци сакаат да се бутнат во администрацијата наместо да почнуваат нови бизниси, туку, да се фокусираме како да ја решиме таа голема препрека за прогрес на нашиот квалитет на живот? Мојот одговор, да го врзам кругот, е дека државата е проблемот и затоа треба да и ја отсечеме главата. Имено, во Македонија во изминатиот период од повеќе од 15 години се изнаслушавме митови дека работите само што не се помрднале од место, но се работи на капацитетот на администрацијата. Паметам еден колуарски разговор во бизнис круговите кога одредени странски инвеститори биле на состанок кај Премиерот Костов на разговор за конкретна инвестиција, а приказната вели дека тој лежерно ги советувал дека Македонија е хаотична и дека, на пример, тој е обиколен со медиокритети и затоа на некој начин дигнал раце од справување со тековните обврски поврзани со привлекување на СДИ. Јас верувам дека тоа е, била, и ќе биде вистината, и затоа треба да се соочиме со истата. Во Македонија сите ние сме влезени во еден маѓепсан круг на летаргичност, безизлезност, мала инфлација ама фиксни 10.000 ден. плати, намален наталитет, медиокритетство, љубомора, ‘schadenfreude’. Во тој круг никој не е оди во затвор, ‘рамковно’ ни се пљачкаат пензиите од Пошта, кучињата ги слетуваат авионите, а здравството е синоним за депонија. Како натаму? Всушност нашиот Беовулф се самите луѓе кои се повеќе и повеќе и вртат грб на државата. Но, тоа не е во негативен контекст. Напротив, луѓето си ја превземаат судбината во свои раце. Во умот се брише проклетството на социјализмот изразено преку моќта на државата да ги реши сите проблеми, а се појавува идејата за моќ на индивидуалецот да се справува со истите. Овој процес е највидлив во бизнис заедницата. Така, бизнисите се повеќе размислуваат за продуктивност, квалитет, ефикасност, иновација, конкурентност, инвестиции, соработка и развој. Конечно, откако бизнисите на своја кожа осетија дека државата нема капацитет да ги одговори ‘големали-те’ прашања, почнуваат да размислуваат како вистински капиталисти. Се групираат, се бориме, се љутат, даваме конкретни идеи, се советуваат, слушаме, учат и се надоградуваме. Изумираат шлепер-бизнисите од минатото кои зависат од монополи, тендери и партиски клучеви. ‘Laissez faire’ е ‘Alive and Kicking’! Тоа е збор што значи ‘остави, да направиме’ и со текот на времето всушност стана синоним со слободна пазарна економија, секаде во светот. Всушност, тоа е филозофија на размислување која бара од државата да си ја врши функцијата на воспоставување на ред, поредок и почитување на правата на сопственост, и толку. Но, со чесни исклучоци, таа доктрина не одобрува било какво мешање на било какви чиновници со нивните медиокритетни, а грандиозни, идеи за развој на Македонија. Всушност, истата е одговорот и носи кон логичен заклучок дека Државата е лош стопанственик и ја спречува слободата на индивидуалецот. Идеално, треба да се отпушти 50% од луѓето во државниот апарат, да се приватизираат што е можно повеќе нејзини сервиси и да се децентрализираме до максимум. Моќта да ја предадеме на локалните волунтери, како во Јума Аризона-град во кој сум живеел, со функција: Градоначалник. Не сакам да бидам наивен, во Македонија нема критична маса за таква доктрина. Но, можеме да направиме еден квантум чекор напред со креативни решенија. На пример, во регионот е во тек интензивна трка помеѓу компаниите и земјите, едни со други, во однос на квалитет, стандарди и зголемен извоз. Се спроведуваат ИСО стандарди, ХАССП, 20 Клуча, 6 Сигма, ТКЈУМ, ЦРМ, Алатки за продуктивност и сл.. Наместо вообичаената пракса каде што власта ги субвенционира некои од овие иницијативи, предлагам бизнисите да си изберат иницијатива, а државниот апарат да распредели барем 50% од својот кадровски капацитет на позиции-“Менаџери на процесот” во илјадници фирми во Македонија. Ако во Македонија има 40.000 фирми, ајде на сите од нив да им поставиме, доброволно, државен службеник кој ќе зема плата на основа на тоа дали тие спроведуваат реформи. Така, сите тие службеници ќе се најдат во огин, ќе имаат лесно мерлива цел, ќе го докажат својот капацитет, ќе бидат од корист за сите, ќе имаат работа, а сите ќе видиме инстантен ќар. Крајно, ако ја решиме економијата се друго ќе си дојде во ред.

Преку СЕФТА, Македонско економско чудо!

Несомнено, денешниот просечен граѓанин на Република Македонија со ном-де-гер Миле, на прашањето “Како ви оди?” со голема доза на цинизам ќе одговори дека спасот е во зачувување на струјата и преплатување на тутунот. Тој спој на неопределен и апстинентен гласач, или над 30% од гласачкото тело во земјата според последните истражувања, дефинитивно не гледа светлина на крајот од тунелот изразена преку адекватен одговор за прашањето на невработеноста и сиромаштијата. Уште попоразително е чувството дека движечката сила на економијата во добро и во лошо, бизнис сопствениците и претприемачите, исто така стануваат подложни на слична сива перспектива. Да напоменам дека 2005 година беше исклучителна тешка за водење на бизнис во Македонија. Нашата економија создава мал износ во профити, а со тоа и многу малку реална супстанца за раст и развој. Излезот, природно, треба да продолжиме да го бараме од надвор-ЕУ и СДИ. Затоа, ако Премиерката на Германија Меркел во својот говор на отварањето на Светскиот Економски Форум во Давос како платформа за излез на Германската економија од кризата го спомнува делото на Лудвиг Ерхард, основоположникот на ‘Вирсшафтс вундер’ или германското економското чудо од минатиот век, Македонија треба да го промовира делото на Оли Рен, основоположникот на СЕФТА. Во тој контекст, ако можеме да ги ставиме на вага сите досегашни конкретни иницијативи на ЕУ во однос на подобрувањето на условите за работа во нашата економија, предлогот на Европската комисија за воспоставувањето на СЕФТА, дефинитивно е масивен и заслужува подршка од бизнис заедницата во Македонија.
За што се работи? Познато е дека рак раната на нашата економија е неконкурентноста и недоволната иновативност на постоечкото стопанство преточена во конкретни мерливи резултати за голем тррговски дефицит, мал раст на БДП и голема стапка на невработеност. Таа сериозна малигност може да се отстрани само со превземање на ризични мерки од типот на болни реформи во јавниот и приватниот сектор, носење на директни странски инвестиции, стимулирање на активноста на извозниот сектор. За решавање на тие препреки на Македонија, повеќе од било која друга економија на Балканот, и треба поттик од надвор. Со СЕФТА го добиваме. СЕФТА е базирана на успехот на ЕУ, европската ЦЕФТА помеѓу земјите од Централна и Источна Европа веќе членки на Унијата како и на НАФТА во Северна Америка. Идејата е да се формира нова регионална трговска зона помеѓу земјите на Западен Балкан со која ќе се зголеми бизнисот помеѓу нив, а со тоа и растот на нашите економии. Во рамки на таа трговска зона ќе делува и позитивниот поттик на ЕУ со доделување на статус на т.н. дијагонална кумулација на потеклото на стоките, со што Македонија ќе може да увезува репроматеријали од голем број на држави а воедно да ги има бенефициите на производство на производи за привилегиран извоз во ЕУ. Оваа мерка особено е важна за текстилот како една од водечките извозни гранки во Македонија.
Но, не треба да ги заборавиме и факторите за привлекување на странски инвестиции. СЕФТА ќе и помогне на Македонија токму во насоката на намалување на ризиците при калкулацијата за превземањето на конкретните потези за инвестиција на посакуваните глобални играчи. За илустрација, странскиот инвеститор, според истражувањата на МИГА-Агенцијата при Светска Банка за промоција на СДИ, во топ 5 фактори кои влијаат врз носењето на одлука за инвестиција ги вбројува големината на пазарот, политичката стабилност, корупцијата, леснотијата на водење на бизнис и квалитетната работна рака. Ако ја имаме СЕФТА, со претпоставка дека ќе ги искористиме нашите пет минути за средување на сопствениот двор, сите важни фактори врз основа на кои се носи бизнис одлука за инвестиција на одредена локација ќе ја катапултираат Македонија на врвот на земјите во регионот во однос на атрактивност за странски инвестиции. Сите овие фактори денеска во Македонија го колебаат еден Џонсон Контрол да го превземе ризикот за инвестиција кај нас. Од друга страна, со СЕФТА ќе го добиеме тој краен момент, “точка на пресврт” според авторот Малком Гледвел, на прелевање на чашата во наша корист.
И многу повеќе. Факт е дека регионот на Централна и Источна Европа е на насловните страници на светските бизнис магазини во однос на атрактивност за правење на бизнис. Поточно, на второ место на планетата после Југоисточна Азија. За наша среќа, тоа е регион во чија мапа се наоѓа Македонија(види насловна на БизнисВик од 12 декември 2005). Така, регионот дефинитивно ќе привлече одредена сума на инвестиции во следните години, а дали Македонија ќе си ја искористи шансата, останува на нас. Затоа, без калкулации, и партиски пресметувања, ние мораме да изградиме национална платформа за спроведување на СЕФТА базирана на консензус и да го искористиме колебањето на останатите земји во регионот за да станеме лидер на процесите на интегрирање. Македонија може и треба да биде Естонија на Балканот. Помалку фокус на тутунот, повеќе кон извоз на паметни производи!

Tekstot e objaven vo Kapital na 6/2/2006

Соседите и ние

Изминатата недела во медиумите во Грција беше пренесена веста дека досега се инвестирани над 800 милиони УСД во широк опсег на проекти од планот на Владата на Грција за развој на Балканот. Оригинално, тој план беше проектиран за инвестиции од околку 550 милиони УСД, а поставен во рамки на иницијативата на самитот во Солун во 2003 година, кога Грција претседаваше со ЕУ, за економска реконструкција на најнеразвиените земји на Балканот. Денеска, во однос на Бугарија, која ги искористила сите средства, Македонија доби само 16,5 % од предвидените нешто над 70 милиони долари во инвестиции и грантови, пред се, во инфраструктурата, според соопштението објавено во Атинскиот весник Експрес пренесено од МИА. Грчкиот план за економска реконструкција на Балканот е дел од нивната проактивна стратегија од крајот на деведесетите години да бидат највлијателни во регионот во однос на релацијата на Европската Унија со земјите на Балканот а поврзана со економијата, капиталните инвестиции и инфраструктура. Реално, овој резултат е очекуван ако се земе во прилог турбуленцијата на односите помеѓу Македонија и Грција во изминатиот период од неколку години. Сепак, не треба да се заборави дека Грција имаше голем оброк на својата чинија со Олимпијадата, односите со Турција, Кипар, САД и сл. Од друга страна, компаниите од Грција се еден од најголемите бизнис инвеститори во Македонија од 1997 година до денеска. Поточно, ако се стави на страна инвестицијата на Матав во Македонски Телекомуникации од 2000 година, Грција е на прво место по број како и по големина на странски директни инвестиции и реинвестиции. За илустрација, приватниот сектор во Грција има вкупно пласмани од над 6 милијарди долари во пазарите на Балканскиот регион во периодот од 1992 до денеска.

СДИ ПРИЛИВИ ПО ЗЕМЈА ВО МИЛИОНИ УСД
2000 2001 2002 2003 2004
Централна Европа 19,289 16,548 21,994 10,142 16,348
Балкан 3,617 4,461 4,215 8,531 10,160
Албанија 143 207 135 178 341
БиХ 146 119 268 382 650
Бугарија 1,002 813 905 2,097 1,803
Хрватска 1,089 1,559 1,124 1,998 1,076
Македонија 175 442 78 95 150
Романија 1,037 1,157 1,144 2,239 5,100
Србија и Црна Гора 25 165 562 1,542 1,040
Балтикот 1,179 1,120 1,600 1,370 2,358
Сите земји во транзиција 29,513 29,373 36,786 35,879 51,619
Централна Европа во вкупниот удел (%) 65.4 56.3 59.8 28.3 31.6
Балканот во вкупниот удел (%) 12.3 15.2 11.5 23.8 19.7
Извори: ЕИУ(Економист Интелиџенс Јунит), УНКТАД и ЕБОР.



Избор на репрезентативни Грчки директни инвестиции во Македонија од 1997 до денес
Име на компанијата Инвестиција во постоечка компанија или од нула(гринфилд) Големина на иницијална инвестиција во милиони УСД Година
Хеленик Ботлинг Компани/Балкан Бру/ХСБЦ Пивара Скопје 34.0 1997
Балкцем(Титан и Холдербанк) Усје Цементарница 30.0 1997
Веропулос Гринфилд >2.0* 1997
НБГ-Национална Банка на Грција Стопанска Банка 46.4 1998
Хеленик Петролеум ОКТА 32.0 1998
Михалидес СА Струмица Табак 0.6 1998
ФХЛ Кириакидис Мермерен Комбинат Прилеп 9.6 1999
Алфа Банка Кредитна Банка >10.0* 2000
Елбиско Жито Лукс 14.0 2001
Германос Гринфилд >2.0* 2002
ОТЕ/КОСМОТЕ Гринфилд >30.0* 2002/2003
Тојота Гринфилд >1.0* 2002
Вкупно Грчки иницијални директни инвестиции >200.0*
Извори: веб страници на компаниите, ЕИУ(Економист Интелиџенс Јунит), Агенција за приватизација на РМ, *проценка.

Во релација со трендот на заладување на политичките односи интересно е тоа што во последните години Грчките нови инвестиции во Македонија се драстично опаднати, додека во соседна Србија истите се појавуваат во зголем обем. На пример, само во банкарскиот сектор во Србија се инвестирани над 300 милиони долари според истражување на Алфа Групацијата од Атина. Покрај политичките прилики, сепак, овој тренд се должи во голема мерка во разликата на стапките на развој на бруто домашниот производ(БДП) на годишно ниво, бројот на потрошувачите и нивото на спроведување на структурните реформи во стопанството во двете земји.

Перформанси на Балканските Економии според стапка на раст на реален БДП(%)
2001 2002 2003 2004 2001-04
Средна
Грција 4.05 3.76 4.7 4.2 4.2
Централна Европа(средна) 2.1 2.1 3.6 4.9 3.2
Балкан 4.7 4.7 4.3 6.3 5.0
Албанија 7.2 3.4 6.0 6.0 5.6
БиХ 4.4 5.5 3.5 5.0 4.6
Бугарија 4.1 4.9 4.5 5.6 4.8
Хрватска 4.4 5.2 4.3 3.8 4.4
Македонија -4.5 0.9 2.8 2.9 0.5
Романија 5.7 5.0 5.2 8.3 6.0
Србија и Црна Гора 5.5 4.0 2.1 8.0 5.1
Транзициски регион 4.9 4.4 6.3 7.0 5.6
Извори: ЕИУ(Економист Интелиџенс Јунит), УНКТАД и ЕБОР.

Крајно, развојот на економските настани во Грција и нашиот регион, денеска, е поволен и затоа треба да се очекува дека во следниот краткорочен период од година до две повторно ќе видиме бран на инвестиции од Грција во Македонија. На пример, во Грција голем број на големите компаниите зависат во однос на развојните планови од нивната позиција на Атинската берза. Истата доживува бум изразен преку индексот на Атинската берза, кој во месец мај доживеа 6-годишна кулминација, а во истовреме од почетокот на годината ги добива останатите во Европа и е горе за 17%. Дополнително, економијата во Грција има јак раст и наместо очекуваната контракција по Олимпијадата, економијата порасна за 3,7% минатата 2005 година. Во Грција, според Финаншл Тајмс, се очекува дека во 2006 економијата и потрошувачката ќе расте над 4% како резултат на зголемен број на потрошувачки заеми кон населението, приватизација на одредени банки и компании во државна сопственост, и интересот на странски портфолио инвеститори да ги финансираат развојните планови на големите Банки како на пример експанзијата на Националната Банка на Грција во Турција.
Еден дел од новите Грчки инвестиции ќе дојдат преку веќе постоечките инвеститори во Македонија. Маринос Јанопулос, генералниот менаџер на Алфа Банка, во изјава за ФТ декларира дека ќе бидат агресивни во регионот во однос на раст и развој и тоа преку двата начини, самостојно, т.е. органски, како и преку превземање на постоечки банки.

Регион/Земја БДП по глава на жител во 2004 во $
Балкан 3,190
Албанија 2,230
БиХ 2,070
Бугарија 3,130
Хрватска 7,340
Грција 21,000
Македонија 2,590
Романија 3,180
Србија и Црна Гора 2,790
Централна Европа 7,920
Чешка Република 10,450
Унгарија 9,940
Полска 6,340
Словачка 7,550
Словенија 16,250
Извори: ЕИУ(Економист Интелиџенс Јунит), УНКТАД и ЕБОР.

Tekstot e objavena vo Forum na 29/5/2006

Сјај во очите

Како одминуваат деновите, годините, веќе ти се гади од дневната конфронтација на левите, десните и третите. Како одминува времето, ти се дига притисокот од денешните СДСМ кои немаат одговор за клучните прашања поврзани со економијата, како и од сегашните ВМРО, кои не се во состојба да го убедат мнозинството во нивната искреност и компетентност. По толку изминато време, веќе почнувам да се прашувам: Дали навистина се вклучив активно во економскиот систем во Македонија со потикнување на нови идеи и бизниси за да го посветувам времето на дебатирање во недоглед за дали навистина на Македонија и треба равноправно поле за натпревар помеѓу фирмите, ниски давачки, подобар образовен систем, ниски трошоци за водење на бизнис, или пак точно одредени консензуални стратегии во клучните стопански гранки. На ваков начин, човек безполезно се исцрпува емоционално, а клановите кои ја доминираат сегашноста продолжуваат со својата летаргија и задоволството во веќе укотвените позиции. Но, од друга страна, тој притисок го враќа човек кон темелите, кон најфундаменталните прашања: Кои се визиите кои не натераа да почнуваме бизниси во Македонија и кои не тераат секојдневно да се бориме на пазарот со подобри идеи, услуги и производи? Што е тоа што ти дава сјај во очите, секојдневно?

Еве што мене ме пали. Јас верувам во веќе изгубената традиција на Македонската нација, традиција на семејни здрави луѓе, традиција на работливост, традиција на равноправност, толеранција и солидарност. Со други зборови, јас верувам дека луѓето се во срцето на Македонското искуство. Јас верувам дека нашето општество треба да е скроено на таков начин што ќе овозможи голем дел од нашите деца да работат и да се развиваат во динамична космополитска средина. Во таа насока, ако нешто може да го поттикне нашето друштво тоа е повеќе флуид и динамика. Мораме да ја прифатиме глобализацијата. Тоа е нашиот излез. Јас сакам да се натпреварувам надвор од овој тесен и загушен простор, со Американци, Словаци, Кинези, или Бугари. Нашите бизниси може да се подобруваат само ако варијаблата за споредба ни е глобалниот пазар. Ме радува и фактот што за да можеме да се натпреваруваме на глобално поле, ќе мораме да направиме многу реформи. Многу луѓе и процеси мораат да се сменат. Треба да дојдеме до равноправно поле за натпревар, до додадена вредност. На тој начин, ќе дојде и денот кога ќе можеме од сопствена работа да си купиме стан или куќа. Во однос на македонскиот бренд и нашата ‘спин’ приказна, јас верувам дека ние треба да изградиме бренд на “најработливата работна сила на Балканот”. Тоа е добра визија и продажна приказна. Македонски бренд: “Најпродуктивна работна сила во Југоисточна Европа.” Работна сила која умее разумно да размислува, обучена е за глобалниот пазар, сака да разбере и да се бори за да победи. Глобализацијата нема да не уништи, туку напротив, ќе не направи подобри и побогати. Ќе отвори повеќе можности отколку што ќе затвори. Јас ја сакам динамичноста на капитализмот. Борбата за бизнис опстанок или заработка е страст, а со тоа и динамо за брз раст и развој. Затоа, државата ја сфаќам како нужен столб за да им овозможи на луѓето и фирмите максимално подобно, со низок трошок и рамно поле за натпревар. Ја мразам државата која овозможува раст и подем преку непотизам и корупција. Го мразам системот кој им помага на безпомошните никогаш да не станат дел од работната сила. Сакам да имаме реформи кои им овозможуваат на луѓето да работат. Не верувам дека субвенциите се решение за нашите препреки. Фармацијата, туризмот и информатичка технологија ги гледам како стопански гранки кои треба да се фокус на нашиот извозен бум. Го мразам начинот на поставување на државниот образовен систем каде што никој не одговара доколку е произведен ученик или студент кој не е способен да се продаде на пазарот. Но, ја сакам конкуренцијата во образовниот систем и можноста нашите деца да имаат избор. Верувам дека кај нас многу лесно може да се подобрат нештата ако дојде до поширока употреба на мотото на Руди Џулијани, поранешен успешен градоначалник на Њу Јорк,:“нулта-толеранција”-за се, сите, насекаде. Од таков пример, верувам дека одговорот на сите наши прашања е веќе некаде околу нас. Светот веќе видел многу примери на вртење во место, слични на нашиот. Само, ни недостасува сјајот во очите за да ги реализираме реформите.

Како финале, во однос на секојдневната битка за самомотивација, сметам дека е добро од време на време човек да се одалечи од дневните загатки и да рефлектира за корените, за нашите основни вредности, за фамилијата и религијата, за темелите на нашата визија. На тој начин ние можеме да внесеме дополнителна енергија за да се победиме себеси и нашата инертност.

Tekstot e objaven vo Kapital na 10/16/2005

Каков менаџер си ти?

Во изминатиот транзициски период од две децении честопати се поставуваше прашањето за улогата на менаџерот во процесот на реорганизација на компаниите за успешна работа во услови на глобализација. Дали да бидеш успешен менаџер е вродена карактеристика или пак е вештина која може да се научи? Истотака, дали е возможно човек без искуство да биде ефикасен во менаџирањето на организациите? Водењето на еден бизнис подразбира квалитети на разбирање на проблематиката на индустријата, искуство, но и на меѓучовечките релации. Едното е поврзано со технички знаења, а другото е врзано со психологија. Во Македонија има примери за млади менаџери во првиот дел, но многумина паѓаат на тестот на искуство и на мекиот дел - водење на човечките ресурси. Гледано наназад, ова е логично бидејќи македонскиот бизнис раководен потенцијал во изминатите години беше десеткуван на две нивоа. Од една страна, лидерите на општествените компании се втурнаа во беспоштедната битка за здобивање на што е можно поголема контрола и капитал во фирмите што ги раководеа наспротив градењето на кадар. Дополнително, одреден процент на директори едноставно не можеа да разберат дека паднал Берлинскиот ѕид, и како резултат ги доведоа своите фирми до колапс. Од друга страна, испливаа нови амбициозни млади луѓе кои ја искористија неподготвеноста на една цела генерација директори и мидл-менаџери, скокнаа во ризик и создадоа нови бизниси. Резултатот на сите ни е јасен. Во Македонија не постои здраво ткиво на менаџмент кој доаѓа од природен процес на еволуција. Ова е проблем не само на Македонија, туку и на сите земји од Источниот блок во Европа. Времето, тренингот и едукацијата се најдобри лекови. На пример, минатата недела јас присуствував на еден исклучително добар дво-дневен тренинг спроведен од врвен психијатар-консултант во Словенија на темите: „Воспоставување на авторитет и резолуција на конфликтни ситуации при работењето”. Дополнително, за да се забрза овој процес на создавање на релевантни менаџери во нашата економија, новите истражувања покажуваат дека повеќе внимание и инвестиција треба да се посвети на техничкото знаење и здобивање на поткрепено бизнис искуство отколку што треба да се вложува во подобрување на ‘меките’ знаења за меѓучовечките односи. Имено, најновите истражувања покажуваат дека за да се биде врвен менаџер треба да имаш многу повеќе технички вештини, и искуство, отколку што е потребно да си добар раководител со луѓето со т.н. емоционална и социјална интелегенција. За илустрација, во истражувањето за најдобрите карактеристики што треба да ги поседува еден бизнис лидер, според Џим Колинс во неговата книга „Добри до најдобри”, како и во поновите истражувања во оваа бранша од страна на ПВЦ(ПрајсВотерхаускуперс), и (Steven N. Kaplan, Mark M. Klebanov, & Morten Sorensen)и сл., добар бизнис лидер треба да има квалитети на прецизна егзекуција, организациски способности, внимание за деталите, упорност, ефикасност, аналитичност и способност да работи долги саати. ПрајсВотерХаус истакнува дека испитаните бизнис лидери на светски корпорации издвојуваат дека еден добар менаџер што тие би сакале да го видат во своите редови мора да има технички способности, бизнис искуство, глобално искуство, јак карактер, иновативност, креативност и разбирање на ризиците во работењето. Со други зборови еден пријатен, добар, социјален, харизматичен, флексибилен, емотивен, со дух за тимска работа и емпатичен човек има многу помалку шанси да биде врвен менаџер отколку човек кој имаат карактеристики на организираност, прецизност, досадност, фанатичност, строгост и детерминираност. Според Дејвид Брукс од Њујорк Тајмс, еден бизнис човек за да е успешен треба да е скромен, зрел, стабилен, беспрекорен и едно-димензионален. Тоа, спред него, не се највозбудливите луѓе со кои може да направиш кафе-муабет. Тие луѓе не бараат слава и ловорки, туку сакаат да ги подобруваат работите милиметар по милиметар, секој ден. Оттаму, тој додава дека честопати, добар менаџер, незначи добар политичар. Бидејќи за врвен успех во двете работи се потребни дијаметрално различни особини и типови на луѓе.