Квалитетна фискална стимулација е дел од одговорот

Минатиот викенд на состанокот на моќниците на ЕУ во Берлин, посветен на глобалната криза, се потврди фактот дека Источна Европа е во пламен и се понудија планови за спас. Имено, Европските лидери изјавија дека ММФ-Меѓународниот монетарен фонд, ќе ги зголеми ресурсите за помош економските кризни жаришта на износ од 500 милијарди долари. Намалувањето на економскиот обем предизвикува лоши ефекти во однос на стабилноста на курсовите на националните валути, на можноста да се враќаат долговите, и се разбира на екомскиот раст воопшто. Прашањето што ги грижи светските финансиери е како и дали ќе може да се рефинансираат овие кредити во Источна Европа без помош на трета страна од типот на ММФ или богата земја членка на ЕУ. Сите клучни економски показатели наведуваат на претпоставка за лошо сценарио. На пример, во последните шест месеци економиите на Романија, Чешка, Полска, и Унгарија имаат девалвација од над 20% на националната валута во однос на доларот. Тоа е предизвикано од падот на извозот преку падот на индустриското производство пред се, како и од одливот на капитал. Така, Литванија и Латвија имаат околу 15% дефицит на тековната сметка за 2008 година, додека Бугарија завршува со енормни над 20%. За споредба, во Македонија дефицитот на тековната сметка е историски најголем за последните години и изнесува околу 14% според најновите податоци. Дополнително, задолженоста во однос на нето надворешниот долг на државите во Источна Европа е на загижувачко ниво. На пример, во Естонија е на 130% во однос на Бруто домашниот производ(БДП), во Летонија е 116%, додека во Романија е на ниво од 40% од БДП. За споредба во Македонија нето надворешниот долг заклучно со 30.09.2008 година изнесува 560 милиони евра, или под 10% од БДП, што е релативно ниско ниво на задолженост. Сите знаеме дека во 2009 година Македонија, како и многу други земји од Источна Европа, ќе биде исправена пред голем притисок врз одржувањето на економската стабилност. Народната Банка го направи своето со подигање на сите рестрикции поврзани со кредитирањето на населението и стопанството. На тој начин, полека но сигурно динамиката на приватниот сектор ќе почне да се задушува. Сведоци сме на секојдневни примери за откажани кредити од страна на банките за малите и средни претпријатија. Така, сигурно ќе дојде до подобрување на лошите бројки во трговската размена со странство, но за сметка на влошување на квалитетот на животот. Од друга страна, Државата пробува да се одбрани од намалување на проектираниот пораст на бруто домашниот производ со активна фискална политика со тековни расходи и капитални инвестиции на ниво кое што не сме го виделе во изминатите години. Всушност, се поставува прашањето дали Македонија треба немо да седи на страна и да го прифати целиот шок од Светската криза со рестриктивни политики како што препорачува ММФ, или пак да проба да се одбрани, колку-толку, со фискални мерки каде што државата со своето трошење ќе го превземе товарот за растот на економијата, како што успешно го направи Кина на два наврата во последниот период, и сега се спроведува во САД. Цената на второто сценарио е дефицит во буџетската сметка, и истото треба да се спроведува и во поголем обем од планираното. Но, во таков развој на настаните дали имаме извори за кредитирање преку кои ќе се финанисра таа дупка? Во овој момент, Министерството за Финансии игра симултанка со домашните извори за задолжување преку непрестано издавање на три месечни записи. Но, тој извор за финансирање очигледно не е доволен. Министерството само во четвртиот квартал од 2008 има искористено речиси 200 милиони евра од своите депозити во Народна банка за да се финансираат најразлични проекти. На почетокот на годината, во Фајненшл тајмс се огласи Томас Мироу, претседателот на ЕБРД (Европската банка за обнова и развој), кој изложи дека тие се спремни да ја подржат Источна Европа во 2009 година во износ од над 7 милијарди евра. Согласно таа политика, пред еден месец се реализираше зделка помеѓу нашата држава и ЕБРД за кредит од 50 милиони евра за развој на патна инфраструкура. Потребен е дополнителен напор од страна на државата за да се финансираат други капитални инвестиции на овој начин, кои ќе имаат ефект на мултипликатор во економијата и ќе ја зголемат конкурентноста на нашата економија на долг рок (проекти во енергетиката). За жал, останува стравот дека партиските интереси се во преден план-изборите во март, и зголемениот буџетски дефицит има големи шанси да заврши во неквалитетни и непродуктивни расходи.

Грчка салата

Речиси секое одење во супермаркет, преку викенд, ми дава насмевка на лицето и ме поттикнува да размислувам за силата на аргументите наспротив аргументот на силата. Имено, во делот посветен за млеко и млечни производи, на пример во Рамстор, се наоѓа специфичен вид на бело сирење со бренд - „Даниш вајт” (Danish White). Истото е направено од кравјо млеко, е пастеризирано, и има добар вкус. Секогаш сум се прашувал зарем е возможно да има простор на пазарите ширум светот за извоз на така генеричен производ како белото сирење? Одговорот е да! Но, посуштински, историјата на овој бренд на некој начин нас не врзува со дебатата околу нашиот идентитет и име наспротив правилата за игра и рововската борба низ ЕУ институциите. А „тој што не ја знае историјата е преколнат за да ја повтори”, како што вели филозофот Џорџ Сантајана.
Историски, од памтивек белото сирење е дел од менито за исхрана на просторот на Балканот. Во Грција во текот на 19-от век се позајмува зборот „фета”, што значи „парче” на италијански јазик, како дескрипција на белото сирење во солен раствор. Истото може да се изработи од овчо, кравјо или козјо млеко. Но, на грчкиот пазар се преферира белото сирење изработено од овчо или мешано со козјо млеко. Во текот на шеесетите години на минатиот век, во екот на економскиот бум на територијата на западна Европа во Данска, Германија, Холандија и Франција, почнува индустриско производството на т.н. фета бело сирење од кравјо млеко. Овој производ си завзема свое место под сонцето на тие пазари и дополнително се извезува ширум светот од одредени производители како на пример Арла од Данска. Понатаму, во 1988 година Грција го стандардизира и специфицира начинот на производство на т.н. фета бело сирење-на традиционален метод со овчо и козјо млеко. Додека во 1994 година Грција донесува закон за заштита на фетата како изворен производ со географско потекло. Истиот закон бил предуслов за поднесување на барање за заштита на името „фета” под закрилото на регулацијата ЕУ 2081/92. Оваа регулација третира специфики од материјата на индустриска сопственост во делот на ПГИ-заштитени географски именки(грапа, узо, шампањ) и ПДО-заштитени називи на потекло(пршуто ди Парма). Идејата позади давањето на вакви заштити е со две цели, и тоа, прво да се заштитат производителите и производите од нелојална конкуренција, и второ да се заштитат потрошувачите од внесување на елементи на заблуда. Така, Грција во деведесетите го забранува увозот на спакуваното сирење со бренд „Даниш фета”, и бара од грчкиот импортер и данскиот производител да го сменат името на тој производ. Иако, Грција до тогаш не само што дозволува употреба на генерично име фета ширум Европа, туку, таа дозволува увоз на истиот производ на сопствената територија. Во тој случај, дури Грчките власти и даваат предлог за сложено име со географска одредница под кое ќе може да се продава: Бело Сирење во Солен Раствор Произведено во Данска од Пастеризирано Кравјо Млеко (БСССПДПКМ). Од гледна точка на Данците, овој потег е во спротивност на членовите 28 и 30 од ЕУ правото за конкуренција. На тој начин се покренува парница со Грција од една страна и производителите на фета бело сирење од Данска, Франција, Велика Британија и Германија, од друга страна, преку свои правни претставници, низ институциите на ЕУ. Сржта на спорот бил дали „фета” е генеричен назив или пак е ПДО(заштитен назив на потекло)? Дали Грција има ексклузивно право над името Фета или не? Од аспект на правото, за да се докаже дали името е генерично или не, е потребно да се гледа состојбата во земјите членки поединечно и историски, начинот на кој домашните потрошувачи го перцепираат името, колку количински се конзумира фета во секоја земја и релевантните национални и ЕУ закони. Како дел од аргументите на Грција во спорот за Фета, е тоа дека ова име е дел од културно-историското наследство на Грција и дека на територијата на ЕУ, Грција конзумира највеќе и тоа 10кг/жител наспротив 0,1кг/жител во другите земји членки. Без да се навлегува во деталите на долгорочниот процес, од овој случај е евидентно дека Европската комисија застанува целосно позади оваа иницијатива на Грција, наспротив неколку противречни правни одлуки. Крајно, Европскиот суд на правдата во 2005 година пресудува во корист на Грција, а заклучно со крајот на 2007 година само Грција може да го користи тоа име. Главниот аргумент кој ја добил битката е дека „фета” експлицитно и имплицитно произлегува и поврзува за Грчка територија, култура и традиција, и нејзиното комерцијално користење треба да се лимитира само на производителите од Грција. Од таму, времетраењето на овој спор, одвивањето на самиот процес, аргументите позади барањата, како и крајниот исход, даваат извонреден материјал за изучување со цел да се појаснат очекувањата и позициите на македонската страна во спорот со името.

Лихнида кајче веслаше

Минатата недела ЕБРД (Европска банка за обнова и развој - Лондон) излезе со нова ревидирана проекција за растот на економиите во нашиот регион во 2009 година. Како секаде во развиениот свет така и кај нас-бројките одат надолу и кризата се повеќе се засилува. За илустрација, Европската комисија ги промени своите претпоставки и во моментот предвидува пад од минус 1,8% на економскиот производ за 2009 година за ЕУ. Во исто време, според новите бројки на ЕБРД, во 2009 година Македонската економија се очекува да расте со позитивни 3% за разлика од очекувањата од 4,7% од крајот на месец ноември 2008. За потсетник, Владата согласно буџетот од декември 2008 година проектираше раст од нешто над 5% за 2009 година. Но, познато е дека е потребен раст на БДП од над 7%, во низа години, за да можат граѓаните да осетат подобрување на животниот стандард. Од извештајот на ЕБРД може да се види дека Албанија во 2009 има потенцијал за најголем раст од 4%, додека Хрватска ќе биде под најголем притисок и нема да забележи пораст. Согласно објаснувањето на Ерик Берглоф, главниот економист на ЕБРД, сите овие земји од југоисточна Европа се целосно под притисок од глобалната рецесија затоа што се зависни од побарувачката, инвестициите и кредитите на ЕУ и развиениот свет. Паралелно на намалување на економската активност или рецесија, во ЕУ и во светот се одвиваат два други поврзани макро процеси - основните каматни стапки одат забрзано кон нула, и инфлацијата вртоглаво паѓа. На пример, кон крајот на јануари 2009 година Европската централна банка ја намали својата основна каматна стапка за 0,50% на 2,00%. Се очекува дека овој процес ќе продложи и во следниот период. Основната логика позади намалувањето на каматните стапки е заголемување на атрактивноста на инвестициите и раздвижување на економската активност. За жал, во развиените економии во овој момент постои голем страв и недоверба помеѓу банките, инвеститорите, и компаниите. Едноставно, постои страв дека и најдобрите приватни институции имаат проблеми во своите биланси и можат да банкротираат. Затоа, банките не сакаат да влезат во процесот на кредитирање како основа за секој раст и развој и ги држат парите во сигурни инвестиции како на пример државни записи. За нивна среќа, економиите на земјите членки на ЕУ имаат подршка на Европската централна банка и системите на унијата., како и директна интервенција од државите. Така, на пример, во овој период на инзвонреден стрес солидарно и директно се помогнаа економиите на Унгарија, Латвија, и Полска. Од друга страна сме ние како дел на економиите што не се дел од унијата, а се во нејзина близина. За нас се подигаат црвените светла затоа што интересот на секоја влада е да ги заштити своите гласачи, и никој друг. Проблемот е во тоа што иако на пример Националната Банка на Грција добива пакет за подршка на нејзините активности директно од грчката влада, во истовреме нејзе и е забрането да трансферира дел од тие средства за стабилизирање на сопствените активности во Македонија, Србија, Романија и сл. Затоа, во европските институции како и на страниците на влијателните медиуми актуелна е дебатата за потребата за помош на периферните земји со значителни потреби од екстерно финансирање како на пример Србија, Босна, и Украина. Водечките интернационални банки кои се активни во Централна и Источна Европа-Рајфајзен и Ерсте од Австрија, Уникредит и Интеза од Италија, Сосиете Женерал од Франција, и некои грчки банки, активно лобираат во ЕУ за да се земат под заштита економиите на земји не-членки каде тие имаат развиени бизниси. Интересно е да се напоменат два примери со Србија каде над 70% од издадените заеми се со девизна клаузула, а се случи девалвација од над 15%. На тој начин голем дел од кредитите на горенаведените странски банки се под значителен притисок-луѓето и компаниите имаат поголем долг; и можат да станат лош пласман. Дополнително, во Србија во минатиот месец, Народната банка, како одговор на економската криза, ги релаксираше мерките за задолжителни резервации на банките во износ од околку 600 мил. Евра. На запрепастување на јавноста, за само две недели потоа, сите тие пари беа извлечени од страна на интернационални¬те банки и трансферирани во своите матици. Крајно, во Македонија се случува процес на затегнување на ременот на економијата од страна на Народната банка преку воведување на рестриктивни мерки во банкарскиот систем на крајот на декември 2008 година. Овие мерки се непопуларни бидејќи ги држат каматите на високо ниво, го замрзнуваат кредитирањето и целосно се во спротивност од потребите на економскиот циклус. Од друга страна, треба да се има на ум дека во оваа светска криза ние сме оставени сами на себе, да весламе на милост и немилост на силината на невремето и јачината на нашиот систем. Со лесно!

*IMF(MMF) istotaka gi revidirase svoite brojki za 2009 za sostojbata na Svetskata ekonomija - Nadole!

Прогноза за 2009 за пазарот на капитал

Овој период е добра можност за да се извади магичната кристална кугла и да се позабавиме со предвидување на тоа што ни доаѓа во 2009 година поврзано со пазарот на капитал. Спремни ли сме за повторување на дебаклот од 2008 година кога индексот МБИ-10, генералниот индекс на македонски берзански акции, од ниво 7741 на почетокот на годината падна до денешните 2222, или 71% помала вредност, износ последен пат виден во декември 2005 година? Дали ќе го доживееме стресот од 2007 запечатен со најголемиот успех во историјата? За потсетување, во 2007 година пазарот на капитал изразен преку движењата на волуменот и цените на Македонската Берза ни донесе многу драматични случувања но и „хепи-енд”. Иако неочекувано за многумина, во 2007 година МБИ-10, порасна за точно 109%, од 3703 на 7741 индексен поен. Во 2006 година порастот беше 62%. Тоа беа времиња- кога имавме рекордно остварување и на светско ниво за пораст на еден берзански индекс во 2007 година. Но, за жал, состојбата на македонцките работи не е толку розова. Во 2009 година влегуваме со високо оптегнати едра директно во срцето на глобалната економска бура. Од една страна, имаме притисок врз тековната сметка на платниот биланс со вртоглав размер и потенцијал за нарушување на еден од основните заповеди на македонската економија - не смее да има ценовна нестабилност и девалвација на денарот. Од друга страна, се одмотува клопчето на забавен раст и развој на реалниот сектор. Сведоци сме на целосно замрзнување на кредитирањето од страна на банките, но во исто време и на намалениот обем на нарачки на извозниот сектор. Единствен позитивен сигнал добиваме од Владата која плови со полна брзина и во 2009 проектира инвестиции во инфраструктурата, надополнето со субвенциите за земјоделците и помош за трети групи од интерес. Крајно, и најбитно, големиот број на компаниите излистани на Македонската берза влегуваат во година во која приходите од работењето во најдобар случај ќе им останат на исто ниво, но најверојатно ќе им се намалат. Согласно основното правило за вреднување на хартиите од вредност, а тоа е потенцијалот за зголемени профити во иднина, континуирано во текот на годината ќе продолжи притисокот надолу врз евентуалниот замаец за раст на цените на акциите. Уште побитен е развојот на настаните во Словенија и Хрватска како најистурени бази на странските инвеститори во Македонија. Таму, работите не одат на добро. Инвеститорите ги книжат своите загуби заклучно со крајот на 2008 и ги фаќа ‘психолошки пишман’ или на англиски ‘buyers remorse’. За илустрација, тие инвеститори се изгорени од неликвидноста на Македонската берза, особено во деновите кога цените се движеа во надолна линија. Неликвидност, по дефиниција, значи дека не си во можност да го продадеш целиот износ на твојата позиција во одредени акции на одреден ден. Така, во инвестирањето во нашата земја, се повеќе и повеќе, има влијание т.н. ‘behavioral finance’, која ги објаснува овие човечки процеси на емоции наспротив рационално размислување. Следствено на тоа, аномалијата на човекот како таков, кој размислува преку емоции, ќе ги стави на страна сите бикови трендови на Македонската берза во 2009. Со други зборови, сите краткорочни трендови на движења на цените на акциите во нагорна линија во 2009 година, ќе бидат искористени од страна на странските инвеститори за топење на своите позиции во неликвидните акции на македонски компании, а со тоа ќе стават целосен поклопец врз евентуални значителни порасти. Моите очекувања се неутрални, и размислувам во насока за можен раст на МБИ-10 од 10% во однос на крајот на 2008 година, или МБИ-10 на 2500. Оптимистите ќе кажат дека во 2009 година ќе видиме превземања на некои големи компании од страна на странски стратешки инвеститори, и затоа цените на акциите на истите се со огромен потенцијален дисконт и со добра можност за заработка. Сепак, битно е да се напомене дека ризикот е голем, и дека во услови на намалена ликвидност берзата може да има барем еден период со дополнителна корекција. Во 2009 година квалитетот на корпоративното управување и правата на инвеститорите ќе станат жешки теми, согласно зголемувањето на бројот на локални институционални инвеститори.

Години на турбуленција

Основните правила на природата како на пример „што лета високо, ниско паѓа” познато како втор Њутнов закон, и сл., се случуваат кога најмалку ги очекуваш. Но, тие небески правила се секогаш тука околку нас и удираат без пардон. Во 2008 година, како илустрација, треснаа на земја дузина великани на светските економски процеси и инвестиции. Ми доаѓаат на ум Алан Гринспан и Бил Милер. Гринспен е познат по долгорочноста на својата кариера, како и по тоа што беше на чело на процесот што доведе до период од една од најголемите ренесанси и просперитет на американската економија. Бил Милер, пак, се издвојува како најдобриот менаџер на пари во последните 20 години со конзистентен позитивен резултат и надминување на реперите, од година за година. Во 2008 година двајцата доживуваат целосен срам врз својот лик и дело. Така, во 2009 година не може да се очекува дека овие правила на природата ќе се замрзнат туку напротив дека ќе пролиферираат. Од аспект на ретроспектива, и фактот дека работите сигурно изгледаат нормални кога се враќаме наназад, би го издвоил размислувањето на Гринспен. Имено, во септември 2007 година, на пазарот во западниот свет се објавија мемоарите на Ален Гринспен, маестрото на американската централна банка и нејзин шеф во последните 20 години, во книгата “Ера на турбуленција” (The Age of Turbulence). Во книгата, во предвидувањата за иднината на глобалната економија Гринспен дава песимистички осврт на времето што доаѓа. Имено, тој вели дека растот на продуктивноста, пред сé, на американската економија, ќе оди надолу, на 2% на годишно ниво, од просекот од 3% постигнат од 1995 до 2005 година. Понатаму, неговиот страв е дека инфлацијата во САД ќе се заголеми и до 5 проценти, што ќе доведе до пораст на каматните стапки. Крајно, тој е загрижен за сите трошоци што ќе произлезат од одењето во пензија на најмасовната генерација на американци, т.н. „бејби-бумери”, во бројка од над 70 милиони луѓе, или 28% од популацијата на таа земја во годините по 2010. Сумарно, Гринспен гледа голема турбуленција на економијата во краткорочна иднина. На тој начин, иако тој се извини на јавноста во текот на оваа година и призна дека направил грешка во проценките за позитивниот ефект на неговите политики на „невидлива рака” согласно нивниот огромен негативен ефект врз економијата - Гринспен несомнено е голем економист. Каква е прогнозата за Македонија за 2009? Во Македонија во годините што доаѓаат, во таа природна фаза на конвергенција кон ЕУ, сите ние веруваме дека нашиот стандард на живеење значително ќе се подобри. Но, стартот на маѓепсаните 10 години раст и развој како оние што се појавуваат во развојот на Ирска, Грција, Португалија или Словенија, ќе го чекаме за некоја друга година. Пред нешто повеќе од една година, проекциите на Владата во својата макроекономска политика за 2008 година беа за пораст на БДП од 6,0%, износ на инфлација од 3,0%, буџетски дефицит од -1,5%, пораст на извоз од 8%, пораст на трговскиот дефицит за -26% од БДП, и износ на странски директни инвестиции од 400 милиони евра. За жал, ниту една од овие бројки не се достигна и надмина. Напротив, сведоци сме на сериозни проблеми предизвикани од високата инфлација и трговскиот дефицит во 2008 година. За 2009 година, сега се проектира раст на БДП од 5,5%, износ на инфлација од 3,5%, буџетски дефицит од -2,8%, пораст на извоз од 16%, а пораст на увозот од 13%, и износ на странски директни инвестиции од 500 милиони евра. Главна реформа се спроведува во намалувањето на придонесите, а со тоа се проектира дека стапката на невработеност ќе се намали од 34 на 31,5% за само една година, до крајот на 2009 година. Согласно горенаведеното од годинашниот Буџет на државата се гледа дека просперитетот и оптимизмот на Владата е во дивергенција со оној на развиениот свет. Но, донекаде тоа не е неприродно земајќи во предвид дека нашата економија тргнува од ниска база и од период на стагнација. Сепак, треба да имаме во предвид дека во 2009 година во нашата економија ќе се прелеат забавените економски процеси од развиениот свет со што ќе не примораат во ревидирање на сите очекувани проектирани бројки. Истотака, сведоци сме на нашата лоша способност за предвидување на настаните. На пример, за 2008 година погодивме само дека Косово ќе стане независно. Сé друго, почнувајќи од исходот во Букурешт, претпоставките во Буџетот, до големината на светската криза, не изненади многукратно. Затоа, ако може нешто со сигурност да се прогнозира тоа е дека ќе има значителна турбуленција. Да ги врземе појасите!

Еко-луција

Трендовите некогаш стануваат движење, а движењето може да се претвори во револуција. Евидентно е дека во светските кујни на моќ се готви пелин за следните педесет години. Живееме во зората на ново време, или ера на “Енергија-Клима”-ера во која ќе заживее т.н. Е.Т. или Енерго-технологија (наспротив И.Т. или информатичка технологија), термини популаризирани од Том Фридман во неговиот најнов бестселер “Жешка, рамна и натрупана(Hot, flat and crowded)”. За што станува збор? Изминатиот викенд, Обама преку телевизиско интервју го образложи неговиот план за стимул на американската економија. Меѓудругото, тој планира фискална мега-инекција во “паметни” проекти со цел не само да се сврти негативниот тренд на безработица на краток рок туку и да се добие опиплив резултат со зголемена продуктивност на економијата на долг рок. На пример, тој најавува инвестиции во инфраструктурата - градење на патишта, модернизирање на училишта, проширување на достапот до широко-појасен Интернет до целото население, внесување на нова технологија во болниците, и подобрување на енергетската ефикасност на зградите и објектите. Од сите горенаведени макроекономски мерки, последната е нестандардна и свртува задолжително внимание. Таа мерка е почеток на еден значителен циклус на инвестиции во обновлива чиста енергија, енергетска ефикасност и конзервација на енергија во Америка. Ова е одговор на заканувачките процеси на недостаток на суровини, глобално затоплување, петро-диктатури и недостаток на електрична енергија. На овој процес веќе е надоврзана

ЕУ со својата декларација од 2007 година за намалување на негативните предизвикувачи на промени во климата, и тоа 20% намалување на емисии на јаглерод диоксид до 2020 година и сведување на истите на ниво од 1990 година, како и дистигнување на 20% од употребената енергија во ЕУ да доаѓа од обновливи чисти извори

. Сведоци сме оваа недела дека Саркози и покрај рецесијата ќе ги истурка сите планирани инвестиции на ЕУ на ова поле дополнети со формирање на “Фонд за солидарност” за инвестиции во чиста енергија на посиромашните земји-членки од Источна Европа. Дури и Кинеските автократи обрнуваат внимание на овие движења и се припремаат во брз период да се преориентираат на обновливи извори на енергија од тековната стратегија каде што речиси секои 2 недели градат нова термоцентрала на јаглен за задоволување на своите потреби за електрична енергија. Изненадувачки за нас, но вистинит е случајот на Португалија која на 23 ноември 2008 година, пренесено од Фајненшл Тајмс, објави дека во рок од 3 години до 2011 ќе изгради национална мрежа за достава на електрична енергија за електрични автомобили со нулта-емисија со 1.300 нови електро-станици низ целата земја. Оваа мрежа ќе ја прави заедно со Рено и Нисан. Во истовреме, Португалија ги стимулира сите компании и возачи кои купуваат електрични возила со даночни олеснувања за регистрација и данок на приход и до 1000 евра. Сето тоа е оперативна егзекуција на големата стратегија на Португалија за производство на 60% од својата електрична енергија до 2020 година со помош на ветер, сонце, вода и други обновливи извори. На кратко, Америка, како што сите други очекуваат, почнува да го превзема лидерството во овие големи процеси, револуција ако сакате, но сите други земји во светот ќе следат и ќе пробаат да се адаптираат, или да станат што ‘позелени’ од другите земји. Разликата ќе биде во брзо менување на сфаќањата. Ќе победат, односно ќе креираат нови квалитетни работни места, оние земји и компании кои ќе ги ‘надзеленат’ своите конкуренти. ‘Outgreening’ е концепт кој го менува начинот на размислување на луѓето воопшто, повеќе отколку што го менува начинот на работење со енергијата, велат Дов Сидман и Ендрју Шапиро-менаџмент консултанти. Во Македонија, наспротив овие светски процеси, имаме година во која заклучно со 9 месеци, крајот на септември, според Заводот за статистика имаме увезено 220 милиони евра на електрична енергија, наспротив 70 милиони за истиот период во 2007-ма(К’ј се парете?). Минатиот викенд, имавме криза со недостаток на дизел гориво. Имаме и проблеми во самата мрежа каде што одредени градови(

Тетово

), изминатите недели, остануваа без струја во подолг период во денот. Македонија не може да си дозволи да биде надвор од светските процеси. Електричата енергија е основа за подобар квалитет на живеење, бидејќи без нејзе човек не може да има ни мобилен, ни компјутер, ни едукација. Секоја паметна држава го става ова прашање на прво место. Нашиот основен проект за решавање на кризата со електрична енергија е изградбата на хидроцентралите Чебрен и Галиште. Тендерот за нивно спроведување во реалност се поништи на 3 декември, а со тоа се губи скапоцено време кое ние неможеме да си го дозволиме. Седат на страна и проектите за мали хидроцентрали, Бошков мост, и сл. Ние како мала и адолесцентна нација, многу сакаме да бидеме дел од светот, па така се радуваме кога се приклучуваме на светските еко-трендови од минатиот век од типот „Ден на дрвото”. Но, ако веќе сакаш да бидеш дел од револуцијата, тогаш троши ги моите даночни пари на воспоставување целосна независност на генерирање на електрична енергија, и второ приклучи ја Македонија на тековните глобални иницијативи, согласно можностите, во делот на хидро и соларна енергија, како и во конзервацијата на енергијата.

Кејнз, Фридман, Мандел и Македонија

Денеска сме сведоци на вруќа дебата за поголемо вклучување на државата во економијата како реакција на светската економска криза, не само во развиените економии туку и дома во Македонија. Следствено на трендот, минатата недела и нашата Влада се огласи со свој пакет од 10 мерки за спас вреден 300 милиони евра. Јас би издвоил 2 мерки кои навистина се добар поттик за дополнителна економска динамика и тоа: ослободувањето на компаниите од данок на добивка кога истата не се распределува во дивиденда и намалувањето на царините кај некои суровини и репроматеријали за потребите на индустријата. Интересно е да се напомене дека во САД, како епицентар на светската криза, вредноста на државната интервенција достигнува и до 7% од БДП, додека кај нас со овој пакет мерки, ако се верува на бројките, е нешто околу 5%. Иако, тешко е да се поверува дека сите фирми во државата ќе се определат да не земат дивиденда само за да ја искористат можноста согласно една од мерките, па така вредноста на оваа мерка сигурно ќе биде помала од 100 милиони евра, колку што беше најавено од страна на Владата. Но, откаде доаѓа таа филозофија на голема интервенција на државите во време на кризи? Одговорот се наоѓа во делото на само еден економист - Џон Мајнард Кејнз. Имено, иако веќе починат педесетина години, неговата дијагноза на рецесијата како економски циклус е основа за модерната макроекономија. Да повториме, Кејнз верува дека главната причина за намалување на економскиот обем е недоволната побарувачка за производи и услуги на пазарот. Така, кога се намалува побарувањето за добра, компаниите низ целата економија чувствуваат дека нивната продажба се намалува. Намалена продажба значи зголемена невработеност затоа што компаниите почнуваат да кратат на трошоците. Намалените профити и расходи за плати, понатака, дополнително влијаат на намалување на побарувачката. Сето ова води кон опасен врзан вртлог. Така, според теоријата на Кејнз, во ваков развој на настаните најдобар лек, или начин за блокада на овој негативен процес, е да се вклучи државата со некаква значајна нова политика-мерка. Во основа, економијата како таква, како што предава Министерот и Професор Трајко Славевски, може да се поддели на четири компоненти: потрошувачка, инвестиции, нето извоз, и државата како потрошувач. Значи, за да се одвитка клопчето наречено рецесија, некаков настан ќе треба да влијаае врз зголемување на побарувачката во една од овие компоненти. Тоа не е лесно, бидејќи во Македонија како и во целиот свет, постојат сериозни сили кои влијаат врз забавувањето на економскиот обем. За илустрација, ПОТРОШУВАЧКАТА на домашното население и бизнисите во Македонија, сега, но и во целата 2009 година влегува во една невообичаена забавена фаза. Банките во изминатиот месец станаа порестрикивни во однос на пласманот на секаков вид нови потрошувачки кредити. Фирмите го стегаат ременот и внесуваат мерки за замрзнување на платите и трошоците. Овој тренд се забележува особено во компаниите каде што има странски сопственици. Но, и самите граѓани веќе размислуваат да ги одложат своите трошоци за трајни добра надвор од потрошувачката кошница. Второ, ИНВЕСТИЦИИТЕ од странски фирми во Македонија дефинитивно ќе бидат забавени како резултат на глобалната неликвидност. Од друга страна, најавената Владина мерка за неоданочување на нераспределена добивка директно влијае врз оваа компонента во економијата. Тоа е добра мерка за поттик на домашните инвестиции и треба да остане како трајна. Иако, и во овој дел, на краток рок компаниите ќе решат да ги одложат своите проекти за некои подобри времиња а граѓаните има шанси да ги одложат своите инвестиции за решавање на станбеното прашање. Факт е дека една од мерките е контрапродуктивна од аспект на поттикнување на побарувачката согласно Кејнз, а тоа е двегодишното пролонгирање на данокот на камата на штедните влогови што директно влијае врз зголемување на штедењето наспротив инвестициите. Трето, ТРГОВСКИОТ ДЕФИЦИТ е дефинитивно во слободен пад. Оваа компонента е фактор што неможе да се очекува дека ќе влијае врз зголемување на побарувачката, воопшто, во економијата. Токму затоа, една од мерките на Владата, намалувањето на царината на увозни суровини, се труди да влијае врз трговската размена како една компонента на економијата. Крајно, ДРЖАВАТА како потрошувач дефинитивно ќе примени Кејнзијански методи за заголемување на побарувачката на добра и услуги преку својата најавена ставка во Буџетот за 2009 година од 480 милиони евра за капитални инвестиции на сметка на креирање на дефицит со задолжување. Во рамки на горенаведеното, дополнето со мерките на т.н. „саплај-сајдери” како на пример намалувањата на придонесите, преостанува уште и акција од страна на Народната Банка во текот на 2009 година со монетарни мерки да влијае врз зголемување на економската активност. На тој начин, ќе ги испробаме сите мерки што ни се располагање согласно модерната економска наука, и тоа во една година. Ако никогаш досега, тогаш во 2009 му е мајката.