Big Mek ili 7-ca

Minatata nedela, tocno na denot na golemiot protesten miting vo Belgrad protiv priznavanjeto na Kosovo od strana na zapadniot svet, trgnat po svoja rabota, se najdov vo centarot na srpskata prestolnina na Terazije. Go zabelezav iskrseniot i zatvoren MekDonalds, no i tolpa lu|e kraj nego. Natpisot na vleznata vrata ukazuvase na faktite deka ovaa kompanija e poveke srpska otkolku amerikanska. Istata raboti na princip na fransiza so lokalen sopstvenik i vrabotuva 700 srpski gra|ani, a sorabotuva so duzina lokalni dobavuvaci. Na toj nacin, MekDonalds Srbija indirektno e povrzan so blagosostojbata na dve iljadi semejstva vo taa zemja. Sepak, zlatnite lakovi na MekDonalds se eden od najjakite simboli na amerikanskata dominantna mok vo svetot. Ne e slucajno sto ugledniot britanski magazin Ekonomist go izbral Big Mek kako osnoven proizvod vo indeksot za merenje na paritet na kupovnata mok vo svetot. Kako rezultat na frustracijata i besot, Srbite go izrazuvaat svoeto nezadovolstvo preku rusenje na ovie globalni amerikanski ikoni. Dopolnitelno, vo Belgrad vo tie protesti javno se distribuiraa letoci za aktivno bojkotiranje na site banki, prodavnici, mobilni operatori, i benzinski stanici(avstriski, slovenecki, norveski, germanski i sl.). Nezadovolstvoto na Srbija za nezavisno Kosovo e faktor sto na kratok rok do krajot na 2008 godina ke ja namali ekonomskata aktivnost ne samo vo Srbija tuku i vo Makedonija. Za nas, kako dupla doza, tuka e i eventualniot rizik od nepredvidliv poteg od strana na Grcija vo vid na nekakva blokada na nasite aspiracii za evroatlanska integracija. So toa, proekciite za zgolemena ekonomska aktivnost vo 2008 godina za Makedonija, izrazeni preku 6% porast na BDP, ke treba da se revidiraat. A na toj nacin, povtorno pa|ame vo pozicija na tapkanje vo mesto. Uste edna ‘ekonomski’ izgubena godina. Investiranjeto na stranski kompanii vo Makedonija ke bide pod golem pritisok vo 2008 godina. Zatoa, ne treba da se ocekuva golem priliv na stranski direktni investicii. Vo proekciite na Vladata e predvideno deka vo 2008 godina ke pristignat i do 400 milioni evra vo stranski direktni investicii. Za ilustracija, vo Srbija, na primer, kako rezultat na najnovata kriza so Kosovo ima direktni posledici prikazani preku namalen broj na investicii i interes za investicii. General Motors ja otkazal posetata na Zastava od Kragujevac. Spored izjava na ministerot Dzinkic, nekolku italijanski firmi dale nalog na svoite advokati da go prodavaat zemjisteto na koe sakale da pocnat grinfild investicija. Duri i edna od najgolemite privatizacii, prodazbata na Rudarsko topilnicarskiot basen - BOR od strana na avstriskata kompanija A-Tec, e stavena na stendbaj. Srpskiot buget, pak, e proektiran so tri milijardi evra investicii, od koi najveke se stranski. A sto ke se sluci so ekonomijata vo Makedonija, koga, prvo, Makedonija ke go priznae Kosovo, a vtoro, ako dojde do masovni protesti vo centarot na Skopje kako izraz na nezadovolstvo na pritisokot na EU i SAD da ja prifatime grckata „raka za prijatelstvo”. Vo prvoto scenario, izvesno e deka Makedonija ke go priznae Kosovo, no vo istovreme treba da znaeme deka ne im e lesno na nasite kompanii koi rabotat vo Srbija. So edna kratka anketa vo Belgrad zabelezav deka postoi strav kaj nasite biznis lu|e vo Srbija od bojkot na nivnite proizvodi i uslugi. Srbite, imam cuvstvo, deka ne razbiraat deka Makedonija e zemja so multietnicki karakter vo koja sozivotot pome|u makedoncite i albancite e klucno za nasiot prosperitet. Zatoa, nasite izvozni gordosti kako na primer Alkaloid, Tikves, Pexim, Vitaminka, se izlozeni na golem rizik za nivniot biznis vo Srbija. Od druga strana, doma kaj nas mozeme samo da pretpostavime za posledicite od scenarijoto broj dva, da se pocustvuvame povredeni, da protestirame, i del od naseto naselenie da vleze vo samoizolacija. Kamenuvani ambasadi, skrseni MekDonaldsi, obieni prodavnici, e nemila slika na ulicite na Balkanot. Makedonija treba da izdrzi vo svojata politika na dijalog i tolerancija. Ako tu|ata nesreka (sloveneckiot biznis vo Srbija) e nakakva uteha, zalosna e slikata na poluprazniot trgovski centar Merkator na Novi Belgrad.

Snowboard park vo centarot na Sofija

So cesen isklucok na Johnson Controls, stranskite investicii na brend Fortune 500 globalni amerikanski kompanii vo Makedonija ne se slucija vo 2007 godina. Poznatiot amerikanski biznis magazin Forcjun (Fortune) pravi godisna lista na najuspesni amerikanski i globalni kompanii. Istata bese iskoristena za najava na investiciskiot bum vo programata od 100 cekori. Sega za sega, Fortune ostanuva samo kako dalecen son za vladiniot investiciski „Drim Tim”. No, realnosta pokazuva deka sepak vo Makedonija e mnogu potocno da se ocekuva deka sosedite ke bidat nasite najgolemi investitori. So toa, stanuva jasno deka Makedonija e biznis provincija i deka dodeka nie lazno veruvavme deka vremeto ke gi izleci site problemi bez da rabotime na samite sebe si, nasite konkurenti rabotea so polna parea. Deneska, nemame megjunarodno priznato ime, nemame demarkirani granici, nemame produktiven drzaven aparat, nemame biznis aduti, i nemame novi Forcjun investicii. Edinstveno nesto sto imame i mozeme da go zamislime kako nasa konkurentna prednost e nasata gostoprimlivost. Od druga strana, Bugarija cekori so zabrzano tempo i pocnuva da ja zagrozuva Slovenija kako najperspektiven investitor kaj nas. Kako stampedo se pojavuvaat novite direktni investicii od Bugarija. Za ilustracija, pred desetina dena bugarskiot Evroins go kupi Makosped osiguruvanje so vrednuvanje na celata kompanija na nad 9 milioni evra. Interesno e sto Evroins e formiran vo bliskata 1996 godina od strana na grupacijata Eurohold. Ponatamu, vo bankarskiot sektor vlegoa dve novi banki, i toa Alfa finans holding koja kon krajot na 2007 godina ja kupi Internacionalna Privatna Banka, a sega preimenuvana vo Kapital banka, a Centralna kooperativna banka(CKB) ja kupi Sileks banka na krajot od januari ovaa godina. Se ceka odobrenie i za kupuvanje na Postenska banka od strana na CKB. Dopolintelno, Alfa finans holding kupi 51% od brokerskata kuka Evro broker, koja pak e involvirana vo kupuvanje na 5,3% od kapitalot na Makedonska Berza, minatata nedela, za okolu pola milion evra. Istotaka, vo sferata na tehnologijata, od neodamna vo Makedonija aktivno rabotat investicii koi se prosirena raka na kompanii od Bugarija, iako finansirani i od internacionalni pari, Kabeltel vo kabelskata, i Nekskom vo vajmaks telekomunikaciite. Ovoj trend samo ke se zabrzuva. Stranskite direktni investicii vo Makedonija doagjaat preku nasite sosedi i poranesni sojuzni republiki, a ne preku t.n. Forcjun kompanii. Moeto predviduvanje e deka tokmu bugarskite holdinzi ke bidat tie sto vo mnogu bliska idnina ke gi otkupat hotelskite biznisi na M6 i na Fersped vo Ohrid (Palas, Desaret, Metropol, Belvi i sl.). Otkade ovaa mok na Bugarskite holdinzi? Prvo, vo Bugarija vo poslednite 3 godini od 2004 do 2006 godina ima vlozuvanje od 12,5 milijardi dolari na stranski direktni investicii, za razlika od 600-te milioni dolari vo Makedonija za istiot period. Vtoro, Bugarskata ekonomija mnogu brzo se demokratizirase i razvivase posle krahot vo 1996-97 godina. Treto, i najvazno, domasnite kompanii vo Bugarija se finansiraat nagolemo preku Sofiskata berza. Za ilustracija, vo Makedonija se uste cekame na edno realno IPO ili javna ponuda na akcii na sirok spektar na investitori. Vo Bugarija, pak, vo 2007 godina imase desetina kompanii koi se dokapitaliziraa so stotici milioni evra. Edna od najuspesite od niv e majkata kompanija na Unibanka Skopje, Prva Investiciska Banka od Sofija. Toa e dokaz deka apetitot na domasnite kompanii vo Bugarija ne e vrzan za domasnata ekonomija. Naprotiv, biznis lugjeto sakaat da rizikuvaat vo ramki na nivniot eko-sistem i da se razvivaat vo novite i vozbudlivi pazari vo razvoj (Frontier Markets). Na primer, golem del od moite biznis kontakti vo Bugarija razmisluvaat i deluvaat vo Turcija i Romanija. So drugi zborovi, Makedonija e samo propatna stanica na prirodnata ekspanzija na tie biznisi. Od nasa gledna tocka, smetam deka podobro e da pocneme od pocetok. Pocetok e da si go iscistime dvorot. Sekoj sopstveniot, pa potoa zaednickiot. I da, od ovaa nedela realnost e noviot egzibionisticki snoubord park vo centarot na Sofija.

Tekstot e objaven vo Forum na 23/02/2008

Berzata vo borecka „touché” pozicija

Vrednosta na pazarnata kapitalizacija na site kompanii sto kotiraat na oficijalniot Pazar na Makedonskata Berza izgubi nad 700 milioni evra vo vremenskiot period od pocetokot na septemvri minatata do krajot na januari ovaa godina. Toa e vrednost sto e pogolema za iznosot na site stranski investicii sto vlegoa vo Makedonija vo periodot od izminatite 3 godini. Iako toa e zaguba samo na hartija za mnogumina sto ja cuvaat svojata investicija i ne ja prodavaat, ovoj proces e laden tus za optimizmot sto se javi ne samo vo biznis krugovite tuku i vo makedonskoto opstestvo. Najznacajno e toa sto makedonskiot pazar za hartii od vrednost se pokaza kako mnogu nelikviden, a so toa i rizicite za investiranje vo akcii znacitelno se zgolemija. Da ne go zaboravime i politickiot rizik sto od godina za godina samo se zgolemuva. Periodot sto doagja ke bide isklucitelno vazen za razvojot na pazarite za hartii od vrednost vo Makedonija. Kako i sekogas vo nasata istorija, nie sme vo racete na investitorite od nadvor. Tie ke odlucat kako ke se odmota klopceto. Site znaeme deka investitorite od Slovenija i Hrvatska se osnovnite dvigateli na cenite na akciite. No, vo 2008 godina so datum od 12.02 berzanskite indeksi, kako osnoven indikator za dvizenjeto na cenite na akciite, vo Slovenija se padnati za 16%, dodeka vo Hrvatska za nad 20%, samo vo periodot sporedeno so nivniot iznos na krajot od 2007 godina. Takov normalen pad na cenite, vnese strav kaj investitorite vo tie dve drzavi. Vo vreme na globalizacija, ovoj negativen proces e direktno povrzan so padot cenite na berzite na razvienite pazari kako rezultat od visokata verojatnost za recesija vo SAD, motorot na svetskata ekonomija. Zatoa, kako glaven inicijator na padot na cenite vo Slovenija i Hrvatska se citiraat prodazbite na akciite od strana na stranskite investitori kaj niv, no pred se povrzani so Avstriskite banki posrednici. I toa e normalen proces vo koj domasniot investitor pri zgolemni rizici na pazarite prvo se zastituva od eventualni zagubi so prodavanje na svoite investicii vo tugji porizicni pazari. Vo sistem na svrzani sadovi, Evropjanite prodavaat Slovenecki i Hrvatski akcii, dodeka Hrvatite i Slovencite prodavaat Makedonski akcii. Taka, vo mesec januari vo 2008 godina imame vidliva razlika vo iznosite na kupuvanja i prodazbi na stranskite institucii na Makedonskata Berza, so neto odliv na pari. Interesno e da se zabelezi deka za prv pat vo istorijata na Berzata minusot go popolnuvaat domasnite institucionalni investitori kako na primer osiguritelni kompanii, penziski, investiciski i privatni fondovi. No, za toa potoa. Vo takvi uslovi na namalen interes od stranstvo ponudata na akciite na nasata berza e neznacitelna. So drugi zborovi, dokolku eden pogolem institucionalen investitor od Hrvatska, na primer FIMA, saka da gi prodade svoite akcii vo Teteks, deneska, toa e prakticno nevozmozno. Ednostavno nevozmozno. Prvo, nema dovolno investitori na kupovna strana. Vtoro, za razlika od razvienite pazari vo Makedonija nema t.n. „market-mejkeri” na domasniot pazar za akcii, koi po pravilo mora da imaat zaliha i da obezbedat kupuvanje vo ovaa situacija, a so toa se dobar mehanizam za nadminuvanje na vakva realna prepreka. Krajno, cenata ke treba dramaticno da se koregira za da predizvika interes kaj kupuvacite. Ovoj kraen primer e od isklucitelen rizik za Makedonskata Berza za 2008 godina. Zatoa sto ako stranskite investitori dojdat do zaklucok deka za da gi prodadat svoite pozicii vo golem del od makedonskite kompanii na Makedonskata Berza tie ke treba prakticno da gi rasprodatat istite, togas dolgorocnite stranski investitori ke se povlecat od nasiot pazar za hartii od vrednost. Ke ostanat samo spekulanti i somnitelni faci od stranstvo. Komisijata za hartija od vrednost vo takov razvoj na nastanite ke ima polni race rabota. No, domasnite dolgorocni investitori kako najgolemi ucesnici na pazarot ke bidat patosirani, ili vo borecka „tus” pozicija.

Era za Kosovo

Polozuvanjeto na kamen temelnik, minatata nedela, od strana na nasiot Premier i sefot na sloveneckata diplomatija Dimitrij Rupel, na noviot slovenecki "ERA Siti" Skopje simbolizira svoevidna pozitivna slika za razvojot na nastanite vo Makedonija i regionot. Imeno, iako proektiran kako sovremen deloven i zabaven centar na del od parcelata na Skopski Saem, ovoj nov soping kompleks, vreden stotina milioni evra, na svoj nacin ja zacementiruva biznis oskata Pristina-Skopje. So drugi zborovi, Makedonija prirodno se nametnuva kako najgolem ekonomski partner na Kosovo. I na toj nacin pagjaat vo voda viziite na ekstremistite i nivnata politicka agenda. Za ilustracija, za vreme na novogodisnite praznici vo centarot na Skopje se zabavuvaa znacitelen broj na lokalni lugje od Kosovo. Istite gi ispolnuvaat prodavnicite i lokalite vo Ramstor, vo Vero, na Kej i GTC, recisi sekoj vikend. Gi sretnuvame i vo Ohrid. Toj trend e tuka za da ostane. Kako rezultat na toa vo Skopje ke moze da eksplodira maloprodazbata ili „retail” sektorot preku mega proekti, koi seuste so „decja radost” gi gledame vo Solun. Ne e isto da proektiras biznis plan so potencijal za eden ili za dva milioni lugje. Se gleda denot na Ikea vo Skopje. Dopolnitelno, neodamna od Kosovskata strana se najavi izgradbata na nov avtopat do Blace. Paralelno na seto ova, spored Statistickiot Insitut na Kosovo, Makedonija vo 2007 godina e na vtoro mesto po izvoz na proizvodi na Kosovo i zafaka 12% od uvozot ili okolku 260 milioni evra. Srbija e na prvo mesto so 13,4% i 300 milioni evra vo izvoz na Kosovo. Vo 2006 godina, pak, Makedonija e apsoluten rekorder zemja izvoznik na Kosovo, zemajki 20% od celiot kolac. Interesno e da se napomene deka Albanija vo 2006 godina vo uvozot na Kosovo ucestvuva so neznacitelni 1,7% ili 23 milioni evra. A Slovenija, iako ubedlivo najgolem investitor, so nesto nad 50 milioni evra. Nekoi ke kazat deka Makedonija se bavi so re-eksport namesto so realen eksport, no sepak, pred brojkite i bogovite se poklonuvaat. Kako klasicen-za nas, kuriozitet bi sakal da izdvojam dve raboti. Prvo, fakt e deka pri vakva pozitivna situacija na terenot za Makedonija, Drzavniot Zavod za statistika ne dobiva od Carina, nitu pak samostojno obrabotuva, podatoci za Kosovo. Ottamu, vo brojkite za nasata trgovska razmena so Srbija se naogjaat i podatocite za Kosovo, bidejki nie seuste nemame t.n. „kod” za Kosovo odobren vo pravilnicite na Carina. I, vtoro, ako se razdeli stavkata za nasiot izvoz vo Srbija, poedinecno, na dvete zemji, togas gledame deka Makedonija ima izvoz od okolku 300 milioni evra kon Srbija vo 2007 godina. Taka mozeme da izvadime zaklucok sto go razbiva mitot deka Srbija e nasiot najgolem izvozen partner. Naprotiv, taa e na cetvrto mesto, po Germanija, Grcija i Italija. A, najinteresno, Kosovo, kako nasa izvozna destinacija, i dise vo vrat na Srbija na petoto mesto za 2007 godina. A sto stanuva so parite sto Kosovskite gragjani gi trosat vo maloprodazbata i na turistickata ponuda? Normalno, kako se vo zivotot, treba da se zasluzi toa sto se ima. Deneska, Tadic e noviot pretsedatel na Srbija, a so toa i casovnikot za odbrojuvanje na denot na proglasuvanje na nezavisnost na Kosovo se pobrzo cuka. Dali Makedonija e spremna za denot-D? Kosovo ke proglasi nezavisnost vo mart i vo isto vreme se ocekuva Srbija da go pripoi severniot del. Kriza i razdelba slicna na Kipar. Samata kriza, osven zategnata situacija i ekonomsko embargo vklucuva i najava deka Srbija ke go iskluci dalnovodot Nis - Kosovo pole - Skopje, a so toa i napojuvanjeto na struja ne samo na Kosovo, tuku i na Makedonija. Drzavata go pravi svojot del od rabotata i uveze ednomesecni zalihi na jaglen za da moze da go ublazi energetskiot sok od vakvo scenario. Vo istovreme, dolu na terenot, i biznis zaednicata treba da gi isfrli svoite aduti i da ja prifati igrata. I toa se slucuva. Na primer, pri razgovor so sopstvenikot na renomiranata fabrika za plasticni proizvodi, Plast Komerc od Momin potok-Skopje, se zapoznav za nivnite intenzivni pregovori i najavi za pocetni naracki od novi klienti od Kosovo koi dosega rabotele so Srbija. Realpolitik e imeto na igrata, ekvidistanca e del od istoriskite citanki.

Tekstot e objaven vo Forum na 8/2/08